Jan Bogatko
30 lat minęło
30 lat temu Polska i Niemcy podpisały w Bonn Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. To może budzić zaskoczenie, ale traktat ten był jedynie uzupełnieniem polsko-niemieckiego traktatu granicznego, a zatem aktem jak gdyby niższej rangi.
Przełom 9. i 10. dekady ostatniego wieku minionego tysiąclecia był bardzo bogaty w wydarzenia polityczne. Ze sceny schodził komunizm stalinowski, ustępując w wielu krajach sowieckiej Europy miejsca nowocześniejszemu komunizmowi liberalnemu zachodniego rytu. Wielu nieobeznanych z polityką statystów na scenie politycznej nazywało ten proces „upadkiem komunizmu”, co nie jest ani ścisłe, ani przekonujące. Ale tak się przyjęło. Gorbaczowa, strażaka ratującego płonący gmach sowieckiego komunizmu, nazwano „ojcem demokracji”, tymczasem bohater mimo woli kochał tak demokrację, jak jego aktualny następca w fotelu genseka (mniejsza o nazwę) na Kremlu, pułkownik KGB Władimir Putin. Były kanclerz Niemiec, były szef SPD Gerhard Schröder, rekordzista, który wygrał kolejno 5 wyborów federalnych i landowych jako czołowy kandydat swej partii, którego to rekordu nikt dotąd nie pobił i raczej już nie pobije, dzisiaj prezes Rady Nadzorczej Nord Stream AG i Rosneftu, określił Putina mianem demokraty czystego jak diament. Najpóźniej od tej chwili (czyli od listopada 2004 roku) wiemy, co to za demokracja. I dotyczy to nie tylko Putina.
Rosję Niemcy uważały zawsze za sąsiada. Nie, nie Polskę – właśnie Rosję. Muszę w tym miejscu wyjaśnić, co dla Niemiec znaczy zawsze. „Zawsze” to od III rozbioru Polski.
Ale aż do roku 1871 Rosja była tylko sąsiadem Prus. Dopiero od powstania II Rzeszy, czyli Cesarstwa Niemieckiego, to zjednoczone przez Bismarcka Niemcy były aż do roku 1918 (czyli prawie pół wieku) sąsiadem Rosji. Potem ponownie, po wspólnym rozbiorze Polski z udziałem Niemiec, Rosji, Litwy i Słowacji w 1939 roku. Ale w języku potocznym Niemcy mówią po dziś dzień o Rosji jako o sąsiedzie. Czasami ich zaskakuję, mówiąc, że to brzmi tak, jakby Polacy utrzymywali, jakoby Chiny były sąsiadem Polski (bo dzieli je tylko terytorium jednego państwa). Ale w zasadzie nie wpływa to na ich tok rozumowania. Tak było zawsze i będzie zawsze. „Wy, Polacy, cierpicie na rusofobię” słyszę od stomatologa w Saksonii, absolwenta leningradzkiej uczelni w latach 80. ubiegłego wieku.
„Jakie macie powody swych uprzedzeń wobec Rosji?”, pyta mnie sympatyczny lekarz. „W zasadzie żadne – odpowiadam. Poza być może napaścią na Polskę wraz z Hitlerem w 1939 roku, wymordowaniem polskich elit, wypędzeniem Polaków z ojczyzny na wschodzie, narzuceniem sowieckiej formy władzy, pozbawieniem niepodległości na kolejne niemal półwiecze”…
Kiedy w Bonn podpisywano traktat z Polską, Niemcy były już od półrocza zjednoczone. Wiele wpływowych organizacji społecznych w Niemczech protestowało przeciwko uznaniu wschodniej granicy Niemiec z Polską. Politycy niemieccy wychodzili z założenia, że będzie to trudne sąsiedztwo. Kiedy wyjeżdżałem z rodziną z Bonn na wakacje do Karpacza, to wieczorem w hotelu, jeszcze wówczas Orbis-Skalny, starsi państwo, pamiętający swe dzieciństwo w Karkonoszach, wspólnie śpiewali po kolacji ludowe piosenki. Opowiadali potem po powrocie do Niemiec, że nie spotkali się z przejawami jakiejkolwiek wrogości. To nakręcało turystykę w tych pierwszych, niepewnych latach.
Nie spotkałem się też z negatywnym stosunkiem ze strony Niemców do Polaków. Niektórzy nawet mówili „dzień dobry” i „do widzenia”, a także „proszę” i jakże trudny wyraz „dziękuję”. To odróżnia ich od Niemców przejeżdżających dziś przez most na Nysie na zakupy do Zgorzelca – mówią tylko po niemiecku, tak też zamawiają swój sznycel w restauracji. 30 lat minęło od chwili zawarcia traktatu i pod tym względem na lepsze niewiele się zmieniło. Niemcy kupują w Polsce, bo im się to opłaca, jedzą w polskich restauracjach nie tylko z tego powodu, tankują na polskich stacjach benzynowych. Jest to normalne. Ale znam ludzi, którzy ani razu nie byli w Polsce. Mówią, że nie odczuwają takiej potrzeby. Nie jestem przekonany.
Z perspektywy młodych ludzi świat wygląda na szczęście inaczej. Uczniowie, na przykład w liceum Augustum-Anne-Gymnasium w niemieckim Zgorzelcu, mają okazję uczyć się w obu językach – polskim i niemieckim, co sobie bardzo cenią. Dla tych dzieci w zasadzie nie istnieje mentalna granica, są one ciekawe świata.
Teraz, w okresie pandemii, w sezonie narciarskim, młodzież nie uczestniczyła w białym szaleństwie, a śnieg przecież – co za złośliwość losu – utrzymywał się tak długo jak nigdy. Ale latem i jesienią otwarte będą przecież szlaki górskie, jak zwykle pełne. Szkoda tylko, że wiele z nich zmieniło się w szale modernizacyjnym niemal w autostrady; czekać, aż któregoś dnia dopuszczą tam do ruchu autobusy. Karpacz to już nie malownicza, spokojna wieś w Karkonoszach. Na naszych oczach powstaje Zakopane II. Na szczęście w Górach Żytawskich, po niemieckiej stronie, czas jakby stanął w miejscu. Młodzież szkolna ma odwagę, jakiej brak wielu ich rodzicom: korzysta z obu języków po obu stronach granicy niemal na co dzień.
A przecież granica polsko-niemiecka, potwierdzona traktatem granicznym, jest nadal tworem sztucznym. Nie narastała powoli, naturalnie, jak granica między państwami niemieckimi a Polską od XIV wieku do 1722 roku – I rozbioru Polski.
Mało kto wie, że owa granica była przez kilka stuleci prawdziwą granicą pokoju w Europie (obok równie trwałej granicy portugalsko-hiszpańskiej). Wzdłuż tamtej granicy, w przybliżeniu tożsamej z granicą obaloną przez Niemcy, Słowację i Rosję w 1939 roku, mówiono po polsku i po niemiecku po obu jej stronach. Nowa granica, ta z 1945 roku, odpowiada planom rosyjskiego ministra Sazonowa (a może raczej wizji wielkiego księcia Mikołaja, zmarłego na emigracji w Antibes na Lazurowym Wybrzeżu w 1929 roku). W efekcie Stalin, realizując plany Sazonowa-wielkiego ks. Mikołaja, żądając dla sowieckiej Polski granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, ustalał żądaną od sojuszników w czasie Wielkiej Wojny granicę Rosji! Generalissimus zrealizował swe plany, likwidując tym samym Polskę słynnym aktem z 22 lipca 1944 roku. Szkoda, że tylko niewielu postrzega tu związek przyczynowo-skutkowy.
Niemcy pielęgnują pamięć o ziemiach utraconych nie tylko poprzez wymierające śmiercią naturalną ziomkostwa, jak na przykład Ziomkostwo Ślązaków. I tak w niemieckim Zgorzelcu znajduje się – doprawdy świetnie prowadzone – Muzeum Śląskie (Schlesisches Museum), mimo że Zgorzelec to Łużyce, a nie Śląsk (ten historycznie rozpoczyna się na Kwisie). Zresztą w polskim Zgorzelcu, tuż nad Nysą, jest Muzeum Łużyckie. Chodzi o podkreślenie niemieckości Śląska, zwrócenie uwagi na fakt, że jego część znajduje się w Niemczech. To oczywiście historyczne nadużycie. Zgorzelec nie leży i nie leżał na Śląsku, znajdował się natomiast w utworzonej przez Prusy w dopiero 1815 roku Prowincji Śląsk.
Jadąc autostradą z Drezna do Zgorzelca Niemieckiego, w pewnym miejscu widzimy dość dużą tablicę z napisem „Willkommen in Schlesien”, czyli Witamy na Śląsku. Niemcy potrafią bez wrzawy pielęgnować pamięć historyczną. Może warto jeszcze dla porównania dodać, że na tej samej autostradzie z Drezna do Zgorzelca widzimy tablicę z napisem Breslau tyle a tle kilometrów, a w nawiasie, mniejszymi literami, Wrocław. Gdy jedzie się z kolei ze strony polskiej do Zgorzelca Niemieckiego, drogowskazy informują o Görlitz i Dresden, co – jak to dawniej mawiano – wskazywałoby na miejsce w szeregu.
Takich przykładów mógłbym wymienić nieco więcej, ale wskażę tutaj tylko jeden – z kolei na północy Niemiec. Znajduje się tam Kraj Związkowy o przedziwnej nazwie Meklemburgia – Pomorze Przednie.
Po niemiecku ta dawna kraina Obodrzytów i Ranów nazywa się kraj związkowy Mecklenburg-Vorpommern, czyli tyle, co Meklemburgia i Pomorze Zaodrzańskie albo Zachodnie. Niemieckie Vorpommern znaczy tyle, co przed Pomorzem, przed Odrą, skoro Pomorze za Odrą po niemiecku logicznie nazywa się Hinterpommern. Czyli – skoro niemieckie to Przednie, to polskie to – Zadnie. Ale od czasów Reja wiadomo, że Polacy nie gęsi i swój język mają. Polskie nazewnictwo historyczne jest inne. Nie ma żadnego Przedniego ani Zadniego Pomorza. Jest Pomorze Zachodnie i to wszystko. Tutaj też polscy naukowcy wykazali nadgorliwość, bo nie śmiem zarzucać im korupcji. Ale Polacy kochają przecież zaborcze nazwy – a to Ruś Czerwona, a to Galicja. Dziwnym trafem Kongresówka się jakoś nie przyjęła.
30 lat traktatów i prawie trzy czwarte wieku bez wojen nad tą granicą. To dobra nowina. Dopóki Niemcy i Polska pozostają w tym samym sojuszu obronnym, a on nadal istnieje, mimo wszelkich perturbacji, nic się tutaj nie zmieni. Czynnik demograficzny osłabia presję na zmianę status quo, mimo że uważam, iż nic nie jest bardziej płonnego od tego statusu.
Śledząc niemieckie dzienniki, tygodniki, radio i telewizję, odnoszę czasem wrażenie, że jestem świadkiem powtórki z historii. Chcę się tutaj mylić, ale ta myśl nasuwa mi się uporczywie, bezwolnie.
Czy Polska i Niemcy są sąsiadami? Czy sąsiadem Niemiec jest Rosja? Jak to wygląda dzisiaj? Jak będzie wyglądać za kolejnych 30 lat?
Felieton Jana Bogatki pt. „30 lat minęło” znajduje się na s. 3 „Wolna Europa” lipcowego „Kuriera WNET” nr 85/2021.
Aktualne komentarze Jana Bogatki do bieżących wydarzeń – co środa w Poranku WNET na wnet.fm.
- Lipcowy numer „Kuriera WNET” (wydanie ogólnopolskie, śląskie i wielkopolskie wspólnie) można nabyć kioskach sieci RUCH, Garmond Press i Kolporter oraz w Empikach w cenie 9 zł.
- Wydanie elektroniczne jest dostępne w cenie 7,9 zł pod adresami: egazety.pl, nexto.pl lub e-kiosk.pl. Prenumerata 12-miesięczna wersji elektronicznej: 87,8 zł.
- Czytelnicy gazety za granicą mogą zapłacić za nią PayPalem lub kartą kredytową na serwisie gumroad.com.
- Wydania archiwalne „Kuriera WNET” udostępniamy gratis na www.issuu.com/radiownet.
