Piotr Gontarczyk / Fot. Konrad Tomaszewski, Radio WNET
Film „Franciszkańska 3” został zrobiony pod tezę. Wyłączyłem go w połowie, bo nie dało się tego oglądać – mówi historyk.
Wysłuchaj całej rozmowy już teraz!
Prof. Jan Żaryn / Fot. Konrad Tomaszewski, Radio WNET
Kościół nie może dopuszczać do swoich archiwów ludzi budzących moralne zastrzeżenia. Te archiwa to bardzo wrażliwa przestrzeń – mówi historyk.
Wysłuchaj całej rozmowy już teraz!
Ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski/fot. Nina Nowakowska
Polscy biskupi przyjęli fałszywe założenie, że jakakolwiek krytyka św. Jana Pawła II jest atakiem na Kościół. Kult jednostki nie ma nic wspólnego z chrześcijaństwem – mówi duchowny.
Wyrzucanie papieża z polskiej historii również jest błędem. Nie możemy popadać ze skrajności w skrajność.
Wysłuchaj całej rozmowy już teraz!
Sejmowa dyskusja nt. św. Jana Pawła II. Matysiak: autorytetów nie buduje się uchwałami
CC0, Publicdomainpictures.net
Organizm od początku zawiera w sobie kod tego, czym ma być w postaci dojrzałej, a więc wszystkie (gatunkowe) potencjalności do zaktualizowania się w odpowiednim czasie i w sprzyjających warunkach.
Ideolodzy transhumanizmu w Deklaracji transhumanistycznej (Transhumanist Declaration) z 2012 r. opowiedzieli się w pkt. 7 za „dobrostanem wszystkich istot czujących (all sentience), w tym ludzi, zwierząt innych niż ludzie i wszelkich przyszłych sztucznych intelektów, zmodyfikowanych form życia lub innych inteligencji, które mogą przyczynić się do postępu technologicznego i naukowego”. W pkt. 8 zaś podpisali się pod „wolnością morfologiczną, tj. prawem do modyfikowania i wzmacniania własnego ciała, poznania i emocji”. W morfologicznej różnorodności przewiduje się cyborgizację człowieka, a wśród istot czujących obecność cyborgów.
Termin ‘cyborg’ pojawił się w popularnonaukowej literaturze angielskojęzycznej na przełomie lat 50. i 60. XX w. Podobnie neologizm ten daje się utworzyć w języku polskim od skrótu połączenia fragmentów słów w wyrażeniu ‘cybernetyczny organizm’.
Pojęcie ‘cyborg’ może wypełniać w różnych miejscach spektrum znaczeniowe: od osobnika, którego fizjologia została udoskonalona za pomocą maszyny, przez człowieka, którego niektóre funkcje maszyna przejęła, do człowieka, który zdany jest na szczególną symbiozę z maszyną jego funkcji biologicznych, fizycznych i mentalnych.
O ile na tym najmniej stechnologizowanym poziomie byłoby naturalnie mówić o KIMŚ, o tyle na tym najwyżej zmodyfikowanym technicznie rozstrzygnięcie, czy cyborg jest KIMŚ albo CZYMŚ, nie jest jasne. M.in. dlatego człowieka poddanego częściowej wymianie biologicznych elementów organizmu na sztuczne (np. w wyniku wszczepienia implantów) nazywa się zbionizowanym. Natomiast człowieka podłączonego do maszyny, która przejmuje jego funkcje fizyczno-biologiczne wraz z mentalnymi, uważa się za scyborgizowanego. Zawsze jednak nazwą jest tu ‘człowiek’. Czy jednak każdy stopień cyborgizacji uprawnia nadal do przyporządkowania tak rozumianemu tworowi miana osoby ludzkiej (vide eseje w „Kurierze WNET” nr 72, 76, 87)?
Robert Spaemann (1927–2018) w książce Osoby. O różnicy między kimś a czymś przeprowadził dyskusję na podobny do tytułowego temat, ale w odniesieniu do dwoistej tradycji ustalania tzw. tożsamości osobowej w kręgu kultury europejskiej – z jednej strony – uznającej dualizm psychofizyczny bytu ludzkiego (jak np. w antropologii Johna Locke’a (1632–1704), z drugiej zaś – wiernej tradycji Arystotelesowsko-Tomaszowo-personalistycznej, wyznającej jedność psychofizyczną bytu ludzkiego.
Spaemann podniósł sprawę gatunkowości bytów żywych i martwych. Jeśli mówić o gatunkowości przedmiotów nieożywionych, które są CZYMŚ, to ze względu na ich gatunkowość, wyznaczoną jedynie przez relację podobieństwa, można by rzec – statycznego (nazywanego przez autora – współrzędnym), bo bez konieczności udziału ich wzajemnego oddziaływania zarówno aktualnego, jak i historycznego.
Przedmioty ożywione jednego gatunku nie tylko są zaś połączone ową relacją podobieństwa statycznego, lecz koniecznie relacją pokrewieństwa (wspólnego pochodzenia, genealogiczną) oraz wzajemnego oddziaływania biologicznego i fizycznego.
Ten oczywisty fakt jest unieważniany we współczesnej etyce stosowanej (practical ethics), której niektórzy, lecz prominentni przedstawiciele głoszą tezę o przekraczaniu tzw. egoizmu gatunkowego (specyzm, speciesm), modną w kręgach akademickich. Zgodnie z nią, w związku zarówno z tzw. prawami zwierząt, jak i deprecjonowaniem rodziny, „biologicznie ufundowane relacje bliskości powinny zostać wykluczone jako kryteria moralne przy podejmowaniu decyzji”.
Następnie Spaemann wskazał na szczególność bytu ludzkiego, który pełnię gatunkowych cech człowieczeństwa otrzymuje w konkretnej wspólnocie osobowej. W niej kształtują się relacje osobowe, które mają swoje odniesienie do stopnia bliskości, tym razem już niekoniecznie wprost rodowej, lecz zawsze kulturowej. Zdarza się, że poszczególna jednostka w rozwoju osobniczym nie jest w stanie przyswoić sobie większości przekazu kulturowego (np. osoby z niesprawnością mentalną) albo może utracić ją (np. osoby z demencją starczą). Nie oznacza to jednak, że staje się ona po prostu CZYMŚ, jakby sugerowali wyznawcy i kontynuatorzy rozumienia tożsamości osobowej ufundowanej na antropologii Locke’a.
Bycie KIMŚ wiąże się często z określonym ludzkim sposobem komunikacji, w której, poza przekazem sygnałów, obecna jest intencjonalność. Jednak jej rozpoznanie przez odbiorcę jest ograniczone właściwymi mu wzorcami racjonalności. Z jednej strony, na pewno mają znaczenie wzory kulturowe zachowań, ale z drugiej strony, Spaemann za Maxem Schelerem (1874–1928) zalecił odróżniać odpowiedzialność od poczytalności.
A zatem ktoś, kto potrafi rozróżniać dobro od zła, jest odpowiedzialny moralnie za własny czyn, niezależnie od tego, jak on jest oceniony przez otoczenie.
Dla zwolenników wykorzeniania egoizmu gatunkowego osoby mentalnie upośledzone od urodzenia albo na skutek chorób, wypadków, zmian starczych nie są KIMŚ. Według nich, przyznawanie takim ludziom tożsamości osobowej to „nieuzasadnione stronnicze faworyzowanie wszystkich istot, które z czysto biologicznego punktu widzenia należą do naszego gatunku”. Personaliści z całą mocą podkreślają zaś, że ludzie upośledzeni, mimo że nie spełniają utylitarnego testu na człowieczeństwo, pozostają nadal KIMŚ. Karol Wojtyła (1920–2005) w swoim nauczaniu papieskim wyraźnie wskazywał na to, że są one testem na człowieczeństwo, na bycie osobą w Maritainowskim sensie (vide esej w „Kurierze WNET” nr 86) dla innych ludzi. Jan Paweł II w Przesłaniu do uczestników międzynarodowego sympozjum na temat „Godność i prawa osoby z upośledzeniem umysłowym” w 2004 r. mówił, że osoby upośledzone „[u]kazują nam, że najgłębsza istota człowieka — poza wszelkimi pozorami zewnętrznymi — ukryta jest w Jezusie Chrystusie. Dlatego słusznie zostało powiedziane, że osoby niepełnosprawne to uprzywilejowani świadkowie człowieczeństwa. Mogą wszystkich uczyć, czym jest miłość, która zbawia, mogą stać się zwiastunami nowego świata, którym nie rządzi już siła, przemoc, agresja, ale miłość, solidarność, otwartość na drugiego”.
Spaemann dotknął tego problemu od strony wspólnoty: „ludzie ci dają więcej, niż biorą”. W tym, „że zdrowa część ludzkości udziela [im] tej pomocy, odsłania się najgłębszy sens wspólnoty osób”.
Natomiast w odniesieniu do argumentacji o tzw. potencjalnym byciu osobą w przypadku nierozwiniętych jeszcze dziecięcych organizmów personalista zwykł stosować uzasadnienie Arystotelesowskie. Organizm bowiem od samego początku zawiera w sobie kod tego, czym ma być w postaci dojrzałej, a więc wszystkie (gatunkowe) potencjalności do stopniowego zaktualizowania się w odpowiednim czasie i w dostatecznie sprzyjających warunkach. W przypadku człowieka, aby się określił jako Maritainowskie indywiduum, powstaje w jego świadomości intencjonalność, od razu nakierowana na stawanie się osobą, gdyż – jak to sformułował Spaemann – „[g]dziekolwiek jednak mówimy o potencjalnej intencjonalności, tam zakładamy rzeczywiste osoby”.
Jeśli mówić o uznaniu jakiegoś bytu za osobowy, to w przypadku człowieka jest to roszczenie bezwarunkowe, ponad wszelkimi kryteriami natury empirycznej, poza wszelka oceną: każdy człowiek jest osobą.
Bycie osobą przekracza prostą gatunkowość – „jest sposobem, w jaki istnieją indywidua gatunku «człowiek»”, tj. we wspólnocie osób, a jedynym kryterium jest „biologiczna przynależność do rodzaju ludzkiego”. Osoba „jest człowiekiem, a nie jakąś cechą człowieka”.
Gdyby z pozycji personalisty poddać analizie treść fragmentów Deklaracji transhumanistycznej, to nie jest ona – jak u utylitarystów (vide esej w „Kurierze WNET” nr 76) – po prostu uznaniowym udzielaniem istotom gatunkowo ludzkim praw człowieka, lecz na pierwszy rzut oka zapowiada rozszerzenie tych praw na wszystkie istoty czujące. Nie znaczy to, że nie zawiera nadal kryteriów uznaniowych, bo wyróżnia cechę odczuwania. Co prawda nie jest jasne, jak ma być stwierdzana podatność na uczucia i jakiego rodzaju? Poza tym, wszystkie istoty czujące mają się przyczyniać do postępu naukowego i technologicznego (NiT). A to już jest wyraźne kryterium wyboru, konieczne i wystarczające do udzielenia ochrony ich dobrostanu. Czy zatem człowiek upośledzony (istota czująca) czynnie uczestniczy w tworzeniu takiego postępu? Nie, ale przecież może zostać poddany usprawniającej zmianie morfologicznej. Gdy jednak nie będzie się mógł jej poddać (z powodu np. ubóstwa) lub nie wyrazi na nią zgody (wszak w pkt. 8 deklarowana jest wolność poddawania się zmianie morfologicznej), to nie dostąpi należnego mu dobrostanu, pozostanie CZYMŚ. Jest to prawie jawna zapowiedź neoeugeniki.
W świetle Deklaracji transhumanistycznej nanorobot wspomagający, jak katalizator, reakcje na poziomie submolekularnym, użyteczne w postępie NiT, jeśli tylko wykazuje jakiś rodzaj wrażliwości, otrzymuje prawo do ochrony swego dobrostanu, cokolwiek miałoby to znaczyć. Natomiast upośledzony człowiek – nie. Nanorobot czyli nanomaszyna staje się KIMŚ.
Scyborgizowany człowiek w postaci tworu nierozdzielnie połączonego z maszyną (naszpikowaną sztuczną inteligencją) niewątpliwie przyczyni się do postępu NiT, więcej – właśnie w tym celu będzie konstruowany do np. penetracji kosmosu. Będzie więc KIMŚ. Z punktu widzenia personalisty taka kwalifikacja byłaby mocno wątpliwa, gdyż Wojtyłowy wyróżnik podmiotowości i godności osoby ludzkiej przestaje w tym przypadku mieć znaczenie, ponieważ „[c]złowiek przeżywa siebie jako podmiot osobowy, o ile sobie uświadamia to, że sam siebie posiada i że sam sobie panuje” (Osoba: podmiot i wspólnota), podczas gdy cyborg jest zdany na optymalizację techniczną. Odpada także faworyzowany przez Spaemanna determinant przynależności takiego cyborga do wspólnoty osób. Im mniej bowiem będzie on polegać na zawodnej naturalnej wolitywności, decyzyjności, przewidywalności i operacyjności, a zda się na maszynę, tym skuteczniej przyczyni się do postępu NiT. Dla personalisty cyborg staje wtedy się CZYMŚ.
Nasuwa się pytanie, jak transhumanista zakwalifikuje do korzystania z prawa ochrony dobrostanu te istoty w części zbionizowane, hybrydy gatunków, chimery, które mnożą ową różnorodność istot czujących, ale własną aktywnością nie dają wkładu do postępu NiT lub ich wkład jest nieznaczny. Transhumanistyczne kryterium bycia KIMŚ nie zostanie wtedy spełnione. Czy więc istoty te, jako będące CZYMŚ, biernie będą wspomagać postęp NiT, stając się substratem w eksperymentach, jak współcześnie organizmy zwierzęce, które niewątpliwie są istotami odczuwającymi? Niektórzy transhumaniści wprost rysują taką wizję.
Spaemann wyznawał jasne (choć ograniczone) kryterium bycia osobą (KIMŚ). Pisał, że „osoba nie jest pojęciem gatunkowym, lecz sposobem, w jaki istnieją indywidua gatunku człowiek”.
Jeśliby bowiem przyjąć za np. Davidem Wigginsem animalistyczną koncepcję tożsamości osobowej, to „gdyby we wszechświecie znalazły się inne gatunki naturalne, które są ożywione, mają czujące wnętrze i których dorosłe egzemplarze dysponują zazwyczaj racjonalnością i samowiedzą, wówczas nie tylko te, ale wszystkie egzemplarze tego gatunku musielibyśmy uznać za osoby, a zatem za osoby musielibyśmy uznać na przykład być może wszystkie delfiny”.
Personalista Jacques Maritain (1882–1973) w Dziewięciu wykładach o podstawowych pojęciach moralnych w swoich dociekliwych rozważaniach etycznych podał pewne rozwiązanie, gdy zastanawiał się nad powinnościami, którym nie towarzyszą odpowiednie prawa. Analizował ten problem na przykładzie zwierząt, w stosunku do których osoba ludzka ma obowiązki jak wobec wszystkich bytów stworzonych, „ale one nie mają odpowiadających tym obowiązkom praw (…) dlatego, że zwierzęta nie są podmiotami moralnymi lub osobami”.
W pkt. 7 Deklaracji transhumanistycznej zwierzęta zostały zrównane z ludźmi w ramach proklamowanej równości gatunkowej (przekroczenia specyzmu). A więc można by zastanawiać się nad ich podmiotowością moralną i obowiązkami wobec człowieka.
W tym kierunku jednak transhumaniści nie idą, znając oczywistą prawdę o braku możliwości naturalnego uczłowieczenia zwierząt. Planują to wprawdzie, ale za pomocą cyborgizacji ich organizmów. Za to człowiek scyborgizowany, zdany na wyroki maszyny integralnie z nim związanej, staje się podobny do zwierząt w zlaniu się ze środowiskiem w jedno i poddaniu technicznej optymalizacji na podobieństwo instynktowego dostosowywania się do otoczenia. Traci podmiotowość, nie tylko moralną. Staje się CZYMŚ.
Transhumaniści nie zawracają sobie głowy podmiotowością moralną i w ogóle podmiotowością. Byłaby ona przecież przeszkodą w powszechnym holistycznym ujednościowieniu. Niemniej widać wyraźnie, że nawet w tej sytuacji, gdy aksjologia została w zasadzie sprowadzona do jedynej wartości postępu NiT, KIMŚ (bo zachowującym prawo do ochrony dobrostanu) są te twory czujące, których powinnością, co prawda specyficznie rozumianą, jest spełnianie normy urzeczywistniającej tę wartość, czyli wkładu w postęp NiT.
Artykuł Teresy Grabińskiej pt. „Kiedy cyborg jest kimś, a kiedy czymś?” znajduje się na s. 14 listopadowego „Kuriera WNET” nr 101/2022.
Fot. publicdomainpictures.net
Personalizm zawsze w centrum stawia osobę ludzką w jej nie tylko biologicznym, historycznym i społecznym bytowaniu, lecz w wymiarze go przekraczającym w kierunku ponadnaturalnym i ponadhistorycznym.
Teresa Grabińska
Arystoteles (384–322 przed Chr.) w księdze III Polityki zastanawiał się, czy dobry człowiek automatycznie staje się dobrym obywatelem i – odwrotnie – czy bycie dobrym obywatelem jednocześnie sprawia, że się jest dobrym człowiekiem. W świetle analizy moralności funkcjonariuszy Niemiec hitlerowskich i podobnych zbrodniczych reżimów, ale i moralności tzw. zwykłych obywateli obojętnych na zło publiczne, rozstrzyganie na nowo tak postawionego problemu jest zadaniem ponadczasowym. W celu podjęcia go należy:
1) określić, co się kryje pod pojęciem moralności – jeśli utożsamiać ją z powinnością czynienia dobra (przedmiotu etyki) i nieczynienia zła;
2) przedstawić związek norm moralnych z przyjętymi dobrami (wartościami);
3) ustalić stopień humanizacji struktury państwa, którego członkami są ludzie-obywatele.
W niniejszym eseju przybliżone zostaną w pierwszej kolejności: rozumienie moralności i relacja moralności do etyki, czyli pkt (1).
W Małym słowniku terminów i pojęć filozoficznych (MSTiPF) pod redakcją Antoniego Podsiada i Zbigniewa Więckowskiego
moralność w tzw. sensie neutralnym, tj. podstawowym, poprzedzającym ocenianie człowieka lub jego czynów – moralnie dobry/zły, jest to „szczególna, normatywna relacja osoby-podmiotu do świata osób (także siebie samej) i związanego z nim świata wartości”. (…) Świat wartości (dóbr) wkomponowany jest w całość bytu, którego osoba jest częścią i których to dóbr sięga, trzymając się norm postępowania. (…)
W A Dictionary of Political Thought Rogera Scrutona, w związku zapewne z tematyką słownika, moralność jest wyłącznie i bezpośrednio zestawiona z polityką (w haśle morality and politics), a więc w nawiązaniu do trzeciego punktu problemu: moralność człowieka a moralność obywatela. Scruton podjął arystotelesowski temat, pytając o relację działań motywowanych moralnie i motywowanych politycznie oraz o zasadność włączenia norm moralnych do stanowienia w polityce. Nawiązał do poglądów Arystotelesa, Marka Tulliusza Cycerona (106–43 przed Chr.), Niccolò Machiavellego (1469–1527), ale i Włodzimierza Lenina (1870–1924). (…)
Warto przytoczyć, także w perspektywie rozważań Scrutona, jak moralność jest rozumiana w Słowniku etyki (Slowar po etikie – SpE), wydanym w Moskwie w 1975 r. pod redakcją Igora S. Kona (1928–2011). W sowieckim słowniku SpE poświęcone jest moralności dużo miejsca i aż sześć haseł: moralność jako taka oraz w zestawieniu ze sztuką (moral i iskusstwo), nauką, polityką, prawem i religią. (…) zgodnie z SpE jest ona po prostu przedmiotem badań etyki, lecz nie chodzi o tradycyjne badania analityczno-teoretyczne, lecz raczej o sprowadzenie etyki do nauki zgoła doświadczalnej. Wynikiem zaś tych badań ma być regulowanie zachowania człowieka w taki sposób, aby było ono spójne z zachowaniem innych, tzn. w wymiarze społecznym, we wszystkich sferach funkcjonowania człowieka.
Moralność zatem powinna iść w parze w przestrzeganiem dyscypliny, a ta powstaje na podstawie jeszcze innych norm niż moralne, np. „prawnych, dekretów władzy państwowej, produkcyjno-administracyjnych rozporządzeń, regulaminów organizacji, wytycznych pochodzących od funkcjonariuszy”.
Należy zwrócić uwagę na oczywistość tworzenia w ujęciu SpE przeciwwagi w postaci regulacji zewnętrznych (np. politycznych), niekoniecznie zgodnych z normami moralnymi, w stosunku do norm etycznych. Ponieważ to nie normy moralne mają być czymś stałym (punktem odniesienia ludzkiego postępowania) i w myśl SpE ciągle podlegają badaniu, to naturalna staje się ich zależność lub wprost pochodność od innych norm.
Okazuje się więc jasne, skąd się bierze owa niechlubnie osławiona „moralność socjalistyczna” oraz jak objawia się przykład błędu socjologizmu (vide eseje w „Kurierze WNET” nr 77, 94, 99), również w jego współczesnym, modnym, neomarksistowskim wydaniu.
W SpE użyte hasłowe słowo moral, którego znaczenie mimo wszystko jest związane z tradycją łacińskiego odpowiednika moralis, zostaje następnie zastąpione rosyjskim słowem nrawa. Ono także oznacza moralność, ale w przytoczonym, szerszym niż tradycyjnie znaczeniu, bo obejmującym kontekst społecznego przyzwolenia na określone zachowanie, bliskie społecznie lub politycznie akceptowanemu obyczajowi, któremu ma się podporządkować jednostka. „Moralność takiego lub innego społeczeństwa przede wszystkim zakłada wykładnię (sodierżanie) zachowania [a nie intencję czynu indywiduum jak w tomizmie i personalizmie – T.G.], tj. akceptowany sposób zachowania, nazywany słowem nrawa”.
Marksistowsko-leninowskiemu rozumieniu moralności w kulturze europejskiej, także zachodniej, otworzyła poniekąd drzwi reformacja. Odrzuciła bowiem tradycję Kościoła, w której obok przekazu Objawienia ważnym filarem jest systematyczne filozoficzne wyjaśnianie prawd teologicznych.
Od XIII w. jego najczęściej artykułowaną podstawą jest filozofia tomistyczna, a w dwudziestowiecznym wydaniu – pochodny jej personalizm. I choć niektórzy, także polscy duchowni zdają się być zdegustowani częstym cytowaniem Jana Pawła II (1920–2005), to niezależnie od być może różnych intencji tych, którzy cytują jego słowa, był on głosicielem myśli personalistycznej, którą twórczo rozwijał jako Karol Wojtyła. Przyszło mu ją przybliżać całemu światu wbrew socjologizowaniu etyki, tak charakterystycznemu dla wszelkiego autoramentu ideologii lewackich. (…)
Personalizm, mimo różnych jego odcieni, zawsze w centrum stawia osobę ludzką w jej nie tylko biologicznym, historycznym i społecznym bytowaniu, lecz w wymiarze go przekraczającym w kierunku ponadnaturalnym i ponadhistorycznym. Ponadto relacja osoby ludzkiej do społeczności wyczerpuje się w tym, że to aktualizacja wszelkich bytowych potencjalności istoty ludzkiej (podobnie jak u Arystotelesa) jest celem rozwoju społecznego, nie zaś jego przedmiotem (jak w marksizmie).
Tomistyczny personalizm w XX wieku rozwijali twórczo francuscy filozofowie, ale i szkoła polska ma w nim swój udział. Wpisuje się weń Karol Wojtyła swoją filozofią czynu w dziele Osoba i czyn, poprzedzoną sformułowaniem normy personalistycznej, która była przywoływana w poprzednich esejach (vide „Kurier WNET” nr 76, 84) i jasną deklaracją wyrażoną w tytule artykułu z 1964 r. Człowiek jest osobą.
Norma personalistyczna Wojtyły, która jako podstawa etyki (w jej teorii dóbr, wartości, tj. aksjologii) jest istotnym uzupełnieniem imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta (1724–1804, vide „Kurier WNET” nr 99) o postulat wskazujący na miłość jako na jedyne i „pełnowartościowe odniesienie” do osoby. Ale nie po prostu na miłość przeżywaną w stosunku do własnej osoby oraz do bliźniego, lecz w koniecznym związku z odpowiedzialnym postępowaniem, z pozytywnie moralnie kwalifikowanym sprawstwem.
Cały artykuł Teresy Grabińskiej pt. „Moralność a etyka” znajduje się na s. 12 październikowego „Kuriera WNET” nr 100/2022.
Czasem zastanawiam się, czy na pewno taka gazeta jest potrzebna? Ale od razu widzę tych, którzy biorą „Kurier”, rozkładają wielkie płachty i wiedzą, że papier pamięta. Że to coś więcej niż internet.
Jak i kiedy to się stało, że dotarliśmy do setnego wydania „Kuriera WNET”, tego nie wiem. Założeń było kilka. Po pierwsze, miał być gazetą niecodzienną – trochę dziennikiem, trochę tygodnikiem, trochę miesięcznikiem, wydawanym przez Spółdzielnię Wnet. Autorzy mieli pisać anonimowo. Miał być klasyczną, staroświecką, czarno-białą gazetą o dużym formacie, z licznymi regionalnymi wydaniami. Nawet marzyliśmy, że uda nam się przekształcić go w niecodzienny dziennik z siedemnastoma redaktorami naczelnymi i sprzedawać poza siecią kiosków.
Ale życie skorygowało założenia. Anonimowość nie podobała się autorom, nieregularność była męcząca. „Kurier” początkowo wychodził raz na dwa miesiące i miewał czasami wydania specjalne, jak włoski dodatek na kanonizację św. Jana Pawła II.
Jego pierwsze numery były wydarzeniami. Sprzedawaliśmy je na Jarmarku Wnet w Koneserze, na który przychodziło kilka tysięcy osób. Nasza gazeta rozchodziła się jak świeże bułeczki, bo to były czasy, w których miłująca wolność słowa Platforma zawłaszczyła prawie cały przekaz medialny. Rodziła się wtedy Telewizja Republika, tygodnik „wSieci” czy tygodnik „Do Rzeczy”.
„Kurier WNET” miał dwóch redaktorów naczelnych. Za pierwsze wydania odpowiadała Katarzyna Adamiak, a później piszący te słowa. Ale z tą odpowiedzialnością nie do końca jest tak. „Kurier” ma sekretarza redakcji – Magdę Słoniowską. Gdyby nie ona, nie byłoby setnego numeru. Drugim kluczowym graczem jest Wojtek Sobolewski – grafik dbający o to, by „Kurier” był piękny.
Ale oczywiście najważniejsi są Autorzy, bo to jest ich gazeta. Bardzo dziękuję szczególnie tym, którzy trwają z nami przez lata: Piotrowi Wittowi, Janowi Bogatce, Janowi Martiniemu, Zbigniewowi Kopczyńskiemu, Andrzejowi Jarczewskiemu, Piotrowi Sutowiczowi, Józefowi Wieczorkowi, Teresie Grabińskiej i wszystkim innym, których nie sposób tu wymienić. Jestem im tym bardziej wdzięczny, że poświęcają swój czas i wiedzę, pisząc pro publico bono.
Wielki wkład w historię „Kuriera WNET” miały Jolanta Hajdasz, redaktor naczelna „Kuriera Wielkopolskiego”, i Jadwiga Chmielowska, redaktor naczelna „Kuriera Śląskiego”. Dodatków już nie ma, bo zmieniła się sytuacja na rynku mediów.
A co do formatu: od początku istnienia „Kuriera” toczą się dyskusje, czy nasza Gazeta Niecodzienna nie powinna być mniejsza, inna… Jednak pamiętam, jak kiedyś na ulicy Foksal w Warszawie spotkałem czytelnika, który powiedział, że jeśli zmienimy format „Kuriera”, to mnie udusi. Nie zmieniliśmy – i żyję.
Ale czasami nachodzą mnie wątpliwości. Czy aby na pewno taka gazeta jest potrzebna? Czy nasz wysiłek nie idzie na marne? Żyjemy w epoce podcastów, szybkiej informacji… Ale gdy tak sobie myślę, od razu widzę tych, którzy biorą „Kurier” do ręki, rozkładają wielkie płachty i wiedzą, że papier pamięta. Że to coś więcej niż internet.
Zresztą mogą się Państwo przyjrzeć wszystkim okładkom naszych wydań. Na nich zapisana jest historia. A poza tym, czy podcastem można zabić muchę albo czy da się na ekranie komputera suszyć zioła czy grzyby?
Dziękuję 100!!! razy – jeszcze raz dziękuję 100!!! razy wszystkim, którzy mają swój udział w toczącej się historii „Kuriera WNET”. I oczywiście Czytelnikom, Prenumeratorom, poszukiwaczom „Kuriera” w kioskach – za stałą chęć czytania naszej Gazety Niecodziennej.
Jej setny numer w dużej części poświęcony jest wielkiej trójmorskiej wyprawie Radia Wnet, nad którą czuwa, tak jak przez lata czuwał nad „Kurierem”, niezawodny „libero” Lech Rustecki.
Pozdrawiam z Konstantynopola-Stambułu, stolicy stolic – kolejnego etapu naszej wyprawy.
Artykuł wstępny Krzysztofa Skowrońskiego, Redaktora Naczelnego „Kuriera WNET”, znajduje się na s. 2 październikowego „Kuriera WNET” nr 100/2022.
Jan Paweł II na nowo ukazał zagrożenia moralności altruistycznej: materializmem ontycznym i praktycznym, ochlokracją, imperializmem rasowym oraz bolszewizmem w totalizacji zarządzania globalnego.
Sto lat temu Florian Znaniecki (1882–1958) opublikował obszerny esej pt. Upadek cywilizacji zachodniej. Po pierwszej wojnie światowej, w wyniku której runął dotychczasowy porządek polityczny Europy i której przebieg ukazał barbarzyństwo ludów cywilizacji zachodniej, wielu myślicieli podjęło rozważania na temat kryzysu kultury w najbardziej rozwiniętej części ówczesnego świata.
Kryzys społeczny, objawiający się kryzysem kultury, nie następuje nagle, lecz jest skutkiem długotrwałych przemian ewolucyjnych. Okrucieństwo, skala zniszczenia i liczba ofiar pierwszej wojny światowej ujawniły w dramatyczny sposób od dawna toczącą się erozję ideałów cywilizacji zachodniej.
Określone ideały są, według Znanieckiego, wyznacznikami ludzkiej wspólnotowości i różnią ją od zwierzęcej zbiorowości; są przekroczeniem natury w kierunku kultury. Cywilizacja zaś jest określona przez pewien typ kultury, wytworzonej przez daną społeczność w postaci więzi dla niej charakterystycznych.
Więzi te powstają w procesie urzeczywistniania ideałów, a „[i]deał jest to wyobrażenie jakiejś nowej formy życia, wywołujące i organizujące te czynności, których jego urzeczywistnienie wymaga”.
Znaniecki wyróżnił siedem ideałów cywilizacji zachodniej: 1i) panowanie nad przyrodą, 2i) bogactwo, 3i) tożsamość narodową, 4i) moralność altruistyczną, 5i) religijność, 6i) piękno, 7i) poznanie. Interesująca byłaby dyskusja trafności diagnozy Znanieckiego lub jej porównanie z innymi podobnymi klasyfikacjami i definicjami cywilizacji, jak np. z koncepcją rozwiniętą przez Feliksa Konecznego (1882–1949). W tym przypadku już na pierwszy rzut oka widać zasadniczą różnicę między podejściem socjologicznym pierwszego i podejściem historycznym drugiego myśliciela. Dla Konecznego w jego dziele O wielości cywilizacji, inaczej niż dla Znanieckiego, cywilizacja jest czymś szerszym niż kultura, a cywilizacja zachodnia nie jest jednolita, lecz na obszarze Europy w jej różnych miejscach występują głównie trzy cywilizacje: bizantyńska, łacińska i turańska, które są specyficznie zabarwione kulturami narodowymi.
Już tylko powierzchowny ogląd ujęć Znanieckiego versus Konecznego pozwala wskazać na historyczny, niejako wewnętrzny dynamizm przemian kulturowych Konecznego w porównaniu z pewną statycznością kultury, która podlega zewnętrznym wpływom podnoszenia lub obniżania ideałów danej cywilizacji (zagrożeń). Koncepcja Konecznego zdaje się dostarczać bardziej poręcznego i syntetycznego instrumentarium do opisu i diagnozy historycznych przemian w Europie XX w. – jako kolejnych starć cywilizacji.
Z kolei konfrontacja ideałów Znanieckiego z wyróżnionymi przez niego współczesnymi mu (i dalej obecnymi) czterema zagrożeniami: 1z) materializmem, 2z) wzrostem ochlokracji, 3z) imperializmem rasowym i 4z) bolszewizmem pozwala wniknąć w niejako wewnętrzny mechanizm systematycznej ewolucji społeczeństw ku ideałom albo przeciw nim.
Z punktu widzenia encyklik społecznych Jana Pawła II (1920–2005) szczególnie interesujące są zagrożenia dla ideału moralności altruistycznej. Ideał ten Znaniecki – po pierwsze – traktował jako pochodny koniecznej podstawy kultury, wyznaczonej przekraczaniem przez człowieka danych naturalnie warunków egzystencji. Miałby się on uwidaczniać w „działalności moralnej” dążącej do „przezwyciężania cierpienia ludzkiego”. W ten sposób moralności nadał Znaniecki charakter interwencyjny. Jego urzeczywistnianie przypisał zarówno religiom, jak i świeckim nurtom reformatorskim.
I tu już powstaje wątpliwość odnośnie do jednakowego traktowania obu wskazanych czynników, gdyż ten religijny zwykł kształtowanie relacji międzyludzkich odnosić do bytu nadprzyrodzonego, podczas gdy świecki, często podobnie akcentujący wartości, skupia się na czysto ludzkich wytworach niematerialnych i materialnych. Więcej, Znaniecki pokładał nadzieję właśnie w owych przemianach społecznych, gdy pisał, że trwałe usunięcie przyczyn ludzkiego cierpienia wymaga „nie tylko silnych uczuć altruistycznych”, lecz także „wielkiej i trwałej potęgi społecznej”. Ponadto w tym widział postęp rozwijania owej moralności altruistycznej, zapoczątkowany – według niego – przez religię w postaci „upowszechnienia współczucia dla cierpienia”.
Znaniecki stwierdził, że fundament religijny ideału moralności altruistycznej stracił na aktualności z powodu rozwoju nauk przyrodniczych, co nie oznacza równocześnie wygaśnięcia potrzeby wiary w porządek świata. Tę zaś spełniają kolejne ideologie (doktryny), w tym te, „które formalnie odrzucają wszelką religię i otwarcie zwalczają istniejące wierzenia”.
Ideał moralności altruistycznej (4i) wiąże się zatem z ideałem religijności (5i). A ten ideał, niezależnie od postępu wiedzy i naukowego wyjaśniania świata, potwierdza „nieporównaną wartość i solidarność moralną ludzi jako istot duchowych oraz ich nieograniczony postęp do wspólnego najwyższego celu – absolutu duchowego”.
A więc podniesiona powyżej wątpliwość zostaje złagodzona: jednak ludzkie życie indywidualne, jak i grupowe ma cel ostateczny, przekraczający te wyznaczone przez czysto racjonalną analizę takiej lub innej rzeczywistości.
Jacques Maritain (1882–1973) w książce Dziewięć wykładów o podstawowych pojęciach filozofii moralnej wyraźnie wskazał na ów cel ostateczny, jakim jest Bóg chrześcijan. Osiąganie zaś celu ostatecznego – w rozumieniu personalisty – wymaga, po pierwsze, kwalifikowania moralnego własnego czynu i spełniania go ku urzeczywistnieniu dobra; po drugie, odczuwania powinności czynienia dobra (aktem wolności DO), przekraczającego racjonalną analizę otaczającej rzeczywistości i po prostu wolność OD; po trzecie, uznania aktem wiary porządku wyższego niż ten odkrywany empirycznie, tj. „Dobra samoistnego”.
U św. Tomasza z Akwinu (1225–1274) i personalistów, jak Maritain i Karol Wojtyła – Jan Paweł II, ujęcie finezyjnej relacji między rozumem i wolą w podejmowaniu czynu i jego oceny moralnej nie pozwala na to, aby sama wolna wola decydowała o moralności (vide „Kurier WNET”, nr 73 i 77).
Konieczny jest udział intelektu (rozumu), który – jak pisał Étienne Gilson (1884–1958) w Tomizmie – „porusza wolę, przedstawiając jej swój przedmiot, mianowicie byt i prawdę, (…) przez co umieszcza akt woli we właściwym sobie gatunku, w przeciwieństwie do aktów spełnianych przez władze zmysłowe lub czysto naturalne”.
Podobne do nich akty, ze względu na spontaniczność chcenia, zostały w doktrynie luterańskiej uznane za decydujące w wyborze czynu. A ta z kolei od pół tysiąca lat kształtuje cywilizację zachodnią wbrew tradycji łacińskiej. Maritain określił ten przewrót w łonie chrześcijaństwa „immanentyzacją”, która „sprowadza istotę moralności do doskonałej spontaniczności chcenia, do doskonałego potwierdzenia naszej niezależności. Im większa autonomia, im bardziej moja subiektywność jest wolna w wyrażaniu swej witalności, tym bardziej akt moralny jest moralny, szlachetny, czysty”.
Ta irracjonalizacja, subiektywizacja i indywidualizacja kwalifikacji moralnej czynu w chrześcijaństwie zreformowanym otrzymała swoje uzasadnienie w koncepcji Thomasa Hobbesa (1588–1679), który w dziele Lewiatan czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego wprost stwierdził brak ontycznie rozumianego dobra. Oto bowiem „wyrazy: ‘dobry’, ‘zły’, ‘godny wzgardy’ są zawsze używane z uwzględnieniem osoby, która się nimi posługuje. Nie ma bowiem rzeczy, która by po prostu i bezwzględnie była dobra, zła, czy godna wzgardy, którą by można było wziąć z natury; pochodzi od osoby człowieka (…) albo osoby tego, kto społeczność reprezentuje; albo od rozjemcy czy sędziego”. I tak moralność została sprowadzona do indywidualnych chceń, temperowanych w zorganizowanej zbiorowości ludzkiej przez ustawodawcę i sędziego.
Znaniecki uważał, że ideał religijności, rozumiany szerzej niż w konkretnym wyznaniu, bo nakierowany na wzrost moralności altruistycznej, powinien być rozwijany zarówno w kulcie danego wyznania, jak i w wychowaniu, edukacji, działalności misjonarskiej oraz reformatorskiej. I słusznie wyszedł poza czysto utylitarne wartości (vide „Kurier WNET” nr 76) w kierunku rozwinięcia w człowieku „pożądania do zadań idealnych”.
Zagrażają zaś moralności altruistycznej cztery wymienione czynniki (1z – 4z): materializm, bo sprowadza wszelką emocjonalność i duchowość do procesów naturalnych, właściwych materii (substancji przyrodzonej, cielesności) oraz akcentuje praktyczne wartości życia; ochlokracja, bo zagraża kierowaniu społecznością przez rzeczywiste autorytety także moralne, jej służące (mędrców, tzw. arystokrację umysłową); imperializm rasowy, bo oznacza faworyzowanie pewnych społeczności kosztem innych; bolszewizm zaś z racji wdrażanych trendów antykulturowych i propagowania nihilizmu moralnego.
Większość argumentacji Znanieckiego na rzecz wymienionych zagrożeń jest nie tylko poprawna jak na czasy mu współczesne, ale wszystkie te zagrożenia są nadal aktualne, a niektóre z nich przybrały znacznie bardziej wyrafinowaną postać – jak neomarksizm, neoeugenika, transhumanizm (vide „Kurier WNET” nr 81, 86, 89), postmodernizm. Nie zauważył jednak Znaniecki podstawowego rozłamu w ujednoliconej przez niego cywilizacji zachodniej, i to już od 500 lat, od czasów reformacji. Analiza w trybie Konecznego ten moment rozłamu nie tylko by uchwyciła, ale ujawniła jego istotny wpływ na proces delatynizacji i w efekcie dechrystianizacji (w rycie zachodnim) kultury europejskiej.
Nauka społeczna Kościoła (NSK) nie zwraca się wprost przeciwko innym niż katolickie odmianom chrześcijaństwa. Jednak od encykliki Leona XIII (1810–1903) Rerum novarum (Rzeczy nowe), wraz z renesansem myśli tomistycznej w łonie NSK rozwija się personalistyczna ontologia człowieka (osoby ludzkiej), który jako taki jest obdarzony godnością oraz zdolny do rozpoznawania zła i dobra własnego czynu, ale zawsze w matrycy obiektywnej, odniesionej do istoty Boskiej (vide „Kurier WNET” nr 73). Indywidualistycznie rozumiana wolność – jako przede wszystkim dowolność, ale również bez ograniczenia źródłem Kantowskiego imperatywu kategorycznego, jest wykluczona i zastąpiona wolnością do czynienia dobra w sposób oryginalny dla każdej osoby.
Jan Paweł II w pierwszej encyklice społecznej Laborem exercens (Powołany do pracy) z 1981 roku połączył pesonalistycznie pojętą moralność z kondycją wspólnoty osób, które w solidarnym wysiłku budują więzy społeczne zgodnie z moralnością altruistyczną, ufundowaną na miłości społecznej (zwanej właśnie solidarnością), opartej na przykazaniu miłości bliźniego.
Więzi te mają nie tylko, jak u Znanieckiego, usuwać cierpienie, lecz przede wszystkim doskonalić moralnie do osiągnięcia celu ostatecznego (zbawienia). Czasem odpowiednie przeżywanie cierpienia jest jedną z form doskonalenia.
Powszechną formą doskonalenia życia jednostkowego i wspólnotowego jest praca. Jednak nie może być ona przymusem, ale zawsze oryginalną kreacją podmiotowości i potwierdzeniem godności osoby ludzkiej. Każda społeczność buduje pracą materialne podstawy swej egzystencji. Są one ważne, ale bardziej dla niej jako całości niż dla poszczególnego jej członka. Obowiązuje bowiem „prawo osobistego posiadania jako podporządkowane prawu powszechnego używania, uniwersalnemu przeznaczeniu dóbr” (vide „Kurier WNET” nr 87).
W encyklice Sollicitudo rei socialis (Troska społeczna) z roku 1987 Jan Paweł II rozwinął tezy encykliki Pawła VI (1897–1978) Populorum progressio (Postęp ludzkości) i skupił się przede wszystkim na tych zjawiskach współczesnych (obecnie występujących w jeszcze większym nasileniu), którymi są: fałszywie pojęty postęp społeczny, wzrost dywersyfikacji bogactwa między najbogatszymi (według World Inequality Report 2022 1% populacji dysponuje 38% światowego bogactwa) i najbiedniejszymi; zniewolenie ekonomiczne i polityczne wielu populacji; alienacja społeczna i degeneracja moralna członków społeczności nie tylko z powodu skrajnej nędzy, lecz i w sytuacji zaspokojenia wielu potrzeb w społecznościach bogatych; wszczynanie kolejnych wyniszczających wojen; nadmierna technicyzacja środowiska naturalnego i ludzkiego. Jan Paweł II kolejny wezwał ze stolicy Piotrowej do solidarnej współpracy „wszystkich, aby życie ludzkie uczynić »bardziej ludzkim«, gdyż to co się osiągnie, nawet jeśli niedoskonałe i tymczasowe, nie przepadnie ani nie będzie daremne”.
W encyklice Centesimus annus (Stulecie) z 1991 roku, czyli w wiek po ogłoszeniu Leonowej encykliki społecznej, Jan Paweł II ukazał „rzeczy nowe” w czasach jemu współczesnych. Oto najważniejsze z nich: załamanie się w 1989 roku politycznego systemu komunizmu i odrodzenie zniewolonych narodów Europy, upowszechnianie się postaw ateistycznych, „szalony” wyścig zbrojeń, rozwój konsumizmu (społeczeństwa konsumpcyjnego), degradacja środowiska naturalnego, rozpad rodziny.
Mimo pewnych symptomów poszerzania wolności Jan Paweł II zwrócił uwagę na nowy totalitaryzm, który zagraża „transcendentnej godności osoby ludzkiej, będącej widzialnym obrazem Boga niewidzialnego i właśnie dlatego z samej swej natury podmiotem praw, których nikt nie może naruszyć: ani jednostka czy grupa, ani też klasa, naród lub Państwo. Nie może tego czynić nawet większość danego społeczeństwa”.
W ten sposób Jan Paweł II, nie posługując się terminologią Znanieckiego, przedstawił w nowej postaci wyróżnione przez niego zagrożenia moralności altruistycznej: materializmem ontycznym i praktycznym, ochlokracją czyli zdegenerowaną demokracją, imperializmem rasowym przejawiającym się w niszczeniu kultur etnicznych i narodowych oraz bolszewizmem w totalizacji zarządzania globalnego.
Artykuł Teresy Grabińskiej pt. „Zagrożenie ideału moralności altruistycznej” znajduje się na s. 12 sierpniowego „Kuriera WNET” nr 98/2022.
20 lat temu, 17 sierpnia 2002 roku, Ojciec Święty Jan Paweł II, w krakowskich Łagiewnikach, dokonał Aktu Zawierzenia Świata Bożemu Miłosierdziu.
Rzecznik Konferencji Episkopatu Polski ks. Leszek Gęsiak SJ powiedział:
To zwieńczenie jego dążeń do rozpowszechnienia kultu Bożego Miłosierdzia na całym świecie i wyznanie, że tylko Bóg może uratować świat.
Rzecznik Episkopatu podkreślił, że Jan Paweł II odegrał wielką rolę w zwróceniu uwagi świata na Boże miłosierdzie.
To właśnie Bożemu miłosierdziu była poświęcona jego encyklika Dives in misericordia wydana w pierwszych latach posługi piotrowej. Papież Polak w roku 2000 ustanowił Święto Miłosierdzia Bożego oraz kanonizował Siostrę Faustynę Kowalską, której objawiał się Jezus Miłosierny.
Aktu zawierzenia rodzaju ludzkiego Bożemu miłosierdziu, Ojciec Święty Jan Paweł II dokonał pod koniec swojego pontyfikatu, w czasie ostatniej pielgrzymki do Polski.
Papież tym aktem oddał świat i każdego człowieka miłosierdziu Boga, wyznając, że tylko Bóg – właśnie poprzez swoje miłosierdzie – może świat uratować i uczynić go lepszym.
Zwrócił też uwagę na to, że kult Bożego miłosierdzia jest elementem łączącym pontyfikat Jana Pawła II z posługą obecnego papieża Franciszka.
Główne obchody 20. rocznicy dokonania Aktu Zawierzenia Świata Bożemu Miłosierdziu odbędą się już w najbliższą niedzielę, 14 sierpnia, w Bazylice Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach. Uroczystości rozpoczną się Mszą św. pod przewodnictwem abp. Marka Jędraszewskiego o godz. 10, podczas której zostaną także poświęcone dwa Dzwony Nadziei dla Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Winnicy w diecezji kamieniecko-podolskiej w Ukrainie oraz dla kościoła Miłosierdzia Bożego w Lower Chittering w diecezji Perth w Zachodniej Australii.
Przygotowanie do jubileuszu rozpoczęło się już rok temu, 22 sierpnia 2021 roku, w czasie VIII Pielgrzymki Czcicieli Bożego Miłosierdzia do Łagiewnik. Przez kolejnych 11 miesięcy, od września do lipca, w modlitwę mogły się włączyć sanktuaria i kościoły Bożego Miłosierdzia na wszystkich kontynentach. Od 12 czerwca trwa natomiast nowenna tygodni bezpośrednio przygotowująca do uroczystości rocznicowych. Nowenna zakończy się 13 sierpnia.
Kościół wspomina dziś św. Jakuba Starszego. Kim był jeden z najbliższych uczniów Chrystusa?
Skoro w czwartej rewolucji ma następować systematyczne sprzęganie człowieka z maszyną (machine-human interaction), to ów człowiek, dotąd naturalny, musi się upodobnić w jakimś stopniu do maszyny.
Ludzkość znajduje się na etapie niedawno rozpoczętej 4 rewolucji przemysłowej (Industry 4.0), którą charakteryzują: powszechna automatyzacja; IoT (Internet of Things), czyli tworzenie sieci połączeń między różnymi obiektami za pośrednictwem komunikacji w Internecie lub w innej sieci; tworzenie inteligentnego środowiska pracy i życia, integrującego wytwory sztucznej inteligencji z człowiekiem; nowe modele prowadzenia biznesu w postaci tzw. smart factories, wyposażonych w systemy interoperacyjne, pracujące na wielkich bazach danych (big data), zdolne w sposób ciągły modelować proces wytwarzania i go ulepszać, usprawniać; itp.
Wdrażany program 4 rewolucji przemysłowej niesie uzasadnione obawy o dehumanizację ludzkiego bytowania w wielu wymiarach. Toteż jako panaceum już teraz planuje się szybkie przejście do etapu 5 rewolucji przemysłowej (Industry 5.0), który ma się skupić na współpracy ludzi i maszyn. Ma być w nim położony nacisk nie – jak w poprzednim etapie – na maszynach, lecz na „unikalnym twórczym potencjale istoty ludzkiej”.
Proces dehumanizacji środowiska życia człowieka niewątpliwie postępuje, ale też zapowiadany i już częściowo realizowany jest proces przekształcania samego człowieka, tj. ulepszanie (enhancement) tzw. człowieka naturalnego do kolejno bionizowanych i cyborgizowanych postaci transczłowieka (vide eseje w „Kurierze WNET’ nr 81, 86, 89).
Zresztą, skoro w 4 rewolucji ma następować systematyczne sprzęganie człowieka z maszyną (machine-human interaction), to ów człowiek, dotąd naturalny, musi się upodobnić w jakimś stopniu do maszyny. Dlatego nie do końca zrozumiały jest manifest humanizacji technicyzowanego środowiska w duchu Industry 5.0.
Do czego ma się ono z kolei upodobnić? Do społeczności ludzi naturalnych, z przywróceniem relacji między różnego rodzaju tworami ludzkimi, antropoidalnymi i sztucznymi, symulujących więzi międzyludzkie w tradycyjnych społecznościach? Czyżby chodziło o odwrócenie procesu technologizacji wszystkiego co naturalne, jak głoszą propagatorzy idei 5.0 Industry? Nie wydaje się to realne, tym bardziej że ich celem jest uzyskanie takiej równowagi, aby sprzężenie maszyna-człowiek dawało jeszcze większe korzyści. Cel utylitarny (vide esej w „Kurierze WNET” nr 76) jest jasno postawiony, a niepokój budzi to, czym i dla czyjej korzyści owa zagadkowa humanizacja ma się objawić.
Przyszłościowy program humanizacji stechnicyzowanego świata (trans)ludzkiej egzystencji wyrażany jest za pomocą swoistych słownych sformułowań brzmiących jak zaklęcia: niech ludzie współpracują z robotami (co prawda nie wiadomo, w jakiej postaci techno-biologicznej mieliby być owi ludzie), nie zaś stają się przedmiotem działań robotów lub są przez nie powszechnie zastępowani; niech powstają koboty (cobots), czyli roboty ukierunkowane na współpracę z ludźmi! (…)
Zaprzeczenie humanizmowi religijnemu otwiera drogę transhumanizmowi oraz niepohamowanej technicyzacji człowieka i jego otoczenia, a w konsekwencji – pełnej niejasności i sprzeczności humanizacji, jak w projekcie Industry 5.0. I znów naprzeciw wychodzi personalizm z jego koncepcją humanizmu chrześcijańskiego, którego rzecznikiem był Jan Paweł II (1920–2005), a który jest skierowany do szerszego kręgu niż katolicki. W swoim Przesłaniu do uczestników Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Rady ds. Kultury, 18–20.11.1999 r. głosił, że „[c]hrześcijański humanizm może połączyć najlepsze zdobycze nauki i techniki dla najwyższego szczęścia człowieka. Jednocześnie zażegnuje on niebezpieczeństwa godzące w jego godność osoby posiadającej prawa i obowiązki, oraz w samo jego istnienie, tak poważnie dziś zagrożone, od chwili poczęcia aż po naturalny kres ziemskiej egzystencji.
W istocie, jeśli człowiek prowadzi życie godne osoby dzięki kulturze, to nie istnieje kultura prawdziwie humanistyczna poza kulturą człowieka, przeżywaną przez człowieka i dla człowieka, to znaczy kulturą każdego człowieka i wszystkich ludzi”. (…)
Druga połowa XX w. dla jednych stała się refleksją nad kondycją człowieka uzbrojonego w nowe technologie, opracowane na bazie rozwijanych nauk przyrody nieożywionej, które pozwoliły mu w obu wojnach światowych na nieporównywalne z niczym w dziejach mordowanie milionami swych pobratymców. Dla innych, wprzęgniętych w arkana technokultury, ten sam czas stał się jeszcze bardziej dynamicznym okresem rozwoju nauk fizycznych, a następnie przede wszystkim biologicznych, który sam w sobie jest amoralny, lecz w świecie skomercjalizowanym i zantagonizowanym politycznie i społecznie jego wytwory stają się coraz bardziej powszechnym narzędziem odczłowieczania i denaturalizacji warunków życia. Coraz dokładniejsze rozpoznanie praw biologii organizmów staje się asumptem do brutalnej ingerencji w podstawy życia organizmów, w tym ludzkich.
George Weigel w artykule Ocalić „Gaudium et spes”. Nowy humanizm Jana Pawła II stwierdza, że w tytułowej konstytucji duszpasterskiej w krytyce tzw. człowieka współczesnego nie przewidziano: gwałtownego rozwoju nauk biomedycznych, dominacji utylitaryzmu, zmian profilu rodziny, sieciowej komunikacji globalnej, wielu nowych trendów społecznych itd.
Nie przewidziano, że wszystkie nowe osiągnięcia ludzkiej myśli przyspieszą formowanie człowieka według ponowoczesnego wzoru. Nie przewidziano, że „niczym kulturowe tsunami, w świat Zachodu uderzy nowy gnostycyzm głoszący radykalną plastyczność natury ludzkiej i że w mariażu z rewolucją biotechnologiczną będącą̨ skutkiem nowej genetyki zaproponuje on remake kondycji człowieka na drodze przemysłowego tworzenia (lub przetwarzania) istot ludzkich”.
Dlatego tym bardziej, co także podkreśla Weigel, należy docenić doniosłość ochrony i obrony człowieka, podjętej przez Karola Wojtyłę już na Soborze Watykańskim II w rozwijanym przez niego personalizmie, a potem w nauczaniu papieskim. W obliczu katastrofy myśli humanistycznej, która oderwana od technokultury przyczyniła się do hekatomby XX w., za Jacquesem Maritainem (1882–1973) podjął budowę humanizmu integralnego. Jednak „nowy humanizm” Wojtyły ma szerszą (trojaką) podstawę, którą syntetycznie przedstawia Weigel.
Po pierwsze od „św. Jana od Krzyża Karol Wojtyła zaczerpnął pogląd, że cechą dystynktywną bytu ludzkiego jest wnętrze człowieka, którego korzenie sięgają̨ początku wszelkiego bytu – Boga”.
Ten zwrot ku człowiekowi, wykonany inaczej niż w kartezjańskim dualizmie, tj. jak personalizmie, nadbudowanym na odrzuconej przez ideologów humanizmu renesansowego scholastycznym tomizmie, jest właściwą racją uświęcenia ludzkiego bytu.
Po drugie, to właśnie na filozofii św. Tomasza z Akwinu (1225–1274), odrzuconej przez renesansowych humanistów, Wojtyła w dziele Osoba i czyn stworzył antropologię personalistyczną (osoby ludzkiej jako jedni psychofizycznej), w której uwydatnił znaczenie człowieczego doświadczenia w czynie (vide esej w „Kurierze WNET” nr 73). Pozwala ono odkrywać zarówno porządek moralny, jak i kosmiczny (w sensie starogreckim) świata. Przekracza tym pesymizmy: Immanuela Kanta (1724–1804)) i Davida Hume’a (1711–1776).
Po trzecie, to myśl fenomenologów, a zwłaszcza Maxa Schelera (1874–1928) pozwoliła Wojtyle wzbogacić nieco twardy racjonalizm człowieka Arystotelesa (384–322 przed Chr.) i Tomasza o sferę emocjonalną, która uczestniczy w odkrywaniu prawd moralnych i metafizycznych, w Tomaszowym splocie rozumu i woli.
W encyklice Fides et ratio Jan Paweł pisał: „W perspektywie tych głębokich dążeń [obrony godności człowieka i głoszenia Ewangelii], wpisanych przez Boga w ludzką naturę, jaśniejsze staje się też ludzkie i zarazem humanizujące znaczenie słowa Bożego.
Dzięki pośrednictwu filozofii, która stała się też prawdziwą mądrością, człowiek współczesny będzie się mógł przekonać, że tym bardziej jest człowiekiem, im bardziej otwiera się na Chrystusa, zawierzając Ewangelii”.
Cały artykuł Teresy Grabińskiej pt. „Humanizacja w duchu Industry 5.0” znajduje się na s. 15 lipcowego „Kuriera WNET” nr 97/2022.
Centro Juan Pablo II w Cochabambie to dom dla matek prowadzony przez siostry Albertynki.
O pomocy która jest w nim oferowana opowiadają: s. Teresa Wicińska CSAPI, oraz wolontariuszki Salezjańskiego Wolontariatu Misyjnego – Paulina Mirochna oraz Agata Lipińska.
