220 lat temu niewielka armia Polska pokonała połączone siły rosyjsko – szwedzkie. Odniesione zwycięstwo otworzyło wojskom dowodzonym przez Stanisława Żółkiewskiego drogę do Moskwy.
Od XVI Państwo Moskiewskie stanowiło dla Wielkiego Księstwa Litewskiego coraz poważniejsze zagrożenie. Litwini utracili na wschodzie znaczne terytoria, w tym bardzo ważną twierdzę w Smoleńsku. Jej posiadaczowi dawała ona olbrzymie możliwości strategiczne. Z jednej strony umożliwiała prowadzenie ekspansji na centralne ziemie litewskie, z drugiej otwierała drogę do Moskwy. Odzyskanie Smoleńska stało się więc celem Zygmunta III Wazy. Kiedy na domiar złego Moskwa postanowiła sprzymierzyć się ze Szwedami (traktat w Wyborgu z 1609 roku), polski monarcha nie miał już wyboru. Postanowił uderzyć na wschód.
Początek działań wojennych
21 września 1609 roku Zygmunt III Waza przekroczył moskiewską granicę, a 1 października stanął pod Smoleńskiem. Jego wojska były jednak za słabo wyposażone, by zdobyć dobrze ufortyfikowaną twierdzę. Oblężenie przedłużało się. W maju 1610 roku wojska rosyjsko – szwedzkie zaczęły koncentrować się pod Kaługą (około 300 km na wschód od Smoleńska). Postanowiono, że przeciw nim wyruszy Stanisław Żółkiewski. W nocy z 3 na 4 lipca dotarł pod Kłuszyn, gdzie stacjonowały już siły przeciwnika.
Bitwa
Siły polskie nie były zbyt liczne, przedstawiały jednak bardzo dużą wartość bojową. Według szacunków Żółkiewskiemu udało się zgromadzić ok. 2.5 tys. jazdy (husaria), 200 piechoty i dwa działa. Przeciwko sobie Polacy mieli co najmniej 4 tys. żołnierzy Szwedzkich i co najmniej 15 tys. moskiewskich.
Pole bitwy było szerokie jedynie na półtora kilometra. Dodatkowo z dwóch stron otaczały je rzeki i las. Rosjanie i Szwedzie mieli więc ograniczone pole manewru. Zdołali jednak przygotować płoty i kobylice, które miały ranić polskich kawalerzystów. W nocy z 3 na 4 lipca Polakom udało się zniszczyć część przygotowanych przez wroga barier. Wyrwy w umocnieniach wciąż nie przekraczały jednak kilkunastu metrów.
Polacy musieli więc bardzo umiejętnie manewrować. Husaria wielokrotnie ponawiała szarżę chcąc rozbić siły przeciwnika. Udało się to dopiero polskiej piechocie. Po jej ataku siły szwedzkie rozpoczęły odwrót. W pogoń za nimi ruszyła polska kawaleria, które rozbiła zarówno szwedzką rajtarię jak i rosyjską konnicę. Szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na polską stronę, wciąż należało jednak zdobyć szwedzki obóz. Kilkukrotne szarże husarii złamały opór przeciwnika. Około 2.5 tys. Szwedów przeszło na stronę polską. Widząc to dowodzący siłami moskiewskimi Dymitr Szujski zbiegł z pola bitwy. Walka była skończona.
Skutki bitwy
Zwycięstwo Żółkiewskiego spowodowało panikę w państwie Moskiewskim. Polskiemu hetmanowi poddawały się kolejne miasta. W końcu polskie oddziały dotarły pod Moskwę. Moskiewscy bojarowie poddali stolicę i zgodzili się na koronację Władysława IV Wazy na cara. Polska załoga stacjonowała na Kremlu do końca 1612 roku. Rocznica wypędzenia Polaków z Moskwy do dziś jest w Rosji świętem narodowym.
Tak jak dwudziestoletni Warneńczyk walczył niegdyś z muzułmańską Turcją, teraz dwudziestodwuletni Waza wyruszał przeciw schizmatyckiej Moskwie z wyprawą, „na którą wszystkie chrześcijaństwo patrzy”.
Aleksander Popielarz
Był 11 lipca 1617 roku, czas kampanii wojennej przeciwko Moskwie. Obóz pod Jampolem. Królewicz Władysław Waza wypadł ze swojego namiotu bez pasa i czapki. Z przerażeniem patrzył, jak powierzeni mu żołnierze zaczynają walczyć między sobą. Władysław chciał jedynie, aby regimentem dowodził jego faworyt Marcin Kazanowski, a nie wyznaczony przez króla Konstanty Plichta. Skończyło się buntem wojska i starciem dwóch przeciwnych obozów. Rozlewowi krwi zapobiegła interwencja ks. Fabiana Birkowskiego, kaznodziei królewicza, który z krucyfiksem w dłoni rozdzielił ścierające się chorągwie. Plichta, przełożony dworu królewicza, zapowiedział Władysławowi, że o wszystkim dowie się król i Rzeczpospolita. Można zrozumieć, czemu Władysław IV nie lubił dworskiego życia. (…)
W sierpniu 1610 roku w obozie pod Moskwą hetman Stanisław Żółkiewski zaprzysiągł warunki elekcji najstarszego syna króla Polski Zygmunta III Wazy na cara Moskwy. Król nie zaakceptował jednak tego pomysłu, dwa lata później zaś polska załoga musiała opuścić stolicę Rosji. Dopiero latem 1616 r. sejm uchwalił konstytucję „O Moskwie”, ogłaszającą zaciąg pod wyprawę mającą odzyskać tron dla Władysława. „Cieszemy się w tych trudnościach naszych strony przedsięwziętej expedity do Moskwy they Rptej która tesz sprawę tę na nas włożyła” – pisał w swym liście do hetmana wielkiego litewskiego królewicz. Pierwsza samodzielna wyprawa była okazją dla młodego Władysława do wyrwania się spod czujnego oka ojca (…)
Zamierzano pokonać przeciwnika przez uderzenie z zaskoczenia wybranych chorągwi z hetmanem na czele. Królewicz miał pozostać na czas ataku w Wiaźmie. Zygmunt Kazanowski namówił wówczas Władysława, by zgłosił się do udziału w planowanym ataku.
Hetman opierał się, mówiąc, że „czata nie jest dzieło wielkiego pana”, nie chcąc narażać na niebezpieczeństwo pierworodnego syna króla. Zamiar młodego Wazy poparł jednak biskup łucki Andrzej Lipski. Pozostali komisarze, podobnie jak hetman, obawiali się o bezpieczeństwo królewicza, ale nie chcieli hamować wspomnianego w tytule „godnego księcia zapału”. Życzeniu królewicza stało się zadość. Do oddziałów „dla bezpieczeństwa panięcego” dodano piechotę, a także armaty. Przygotowania do tak zwiększonej wyprawy nie uszły uwagi nieprzyjaciela. Wychodzące 8 grudnia wojsko szło „nie jako na czatę, ale jako do szturmu”. Po dniu drogi od pojmanych przez straż przednią Rosjan dowiedziano się, że wojewoda Łykow jest gotów do ataku na polskie oddziały. Hetman nakazał nocleg w polu, w oczekiwaniu na ruch nieprzyjaciela. Władysława i idących z nim żołnierzy czekała grudniowa rosyjska noc „bez ognia, bez jedzenia, bez strawy koniom, [w] pogotowiu, bez pościeli”. Do ataku ze strony Moskwian nie doszło i Polacy wrócili do Wiaźmy po trzech dniach marszu, wynosząc z czaty odmrożenia i straty koni. (…)
Władysław nie mógł swobodnie decydować o składzie swojego dworu, z którym wyruszył w kwietniu 1617 r. na podbój Moskwy. Biskup łucki Andrzej Lipski był zaufanym królowej Konstancji. Wodza wyprawy hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza wskazał król. O zaprzysiężeniu wybranych komisarzy decydowali zaś panowie senatorowie. Poza reprezentującymi starsze pokolenie komisarzami królewiczowi towarzyszyli również jego rówieśnicy. Wśród nich byli Jerzy Ossoliński, autor Pamiętnika, z którego znamy przebieg wyprawy, oraz faworyt królewicza, Stanisław Kazanowski. Jemu, jego ojcu Zygmuntowi i kuzynowi Zygmunta, Marcinowi Kazanowskiemu, poświęca Ossoliński dużo uwagi. Widział w nich i w ich ambicjach powody niepowodzenia wyprawy i niechęci Władysława do swojej osoby. Ze strony Władysława wyglądało to jednak inaczej. To młody wojewodzic sandomierski, zdaniem królewicza, był tym, który nad jego łaskę przedkładał przyjaźń panów komisarzy. Jemu to Władysław przypisywał swoje spory z komisarzami.
Królewicz nie znosił swojego marszałka dworu, którego nazwał w liście „nadętym balonem”. Jako już wkrótce władca państwa, chciał mieć wpływ na kształtowanie własnego zaplecza.
Zanim doszło do nieszczęsnych wypadków przytoczonych na początku, Władysław liczył, że kasztelan sochaczewski Konstanty Plichta dobrowolnie zgodzi się na przekazanie dowództwa Marcinowi Kazanowskiemu. Jednak „twardy Mazur” okazał się nieustępliwy. „Od króla pana mego mam ten regiment zlecony, jemu samemu albo hetmanowi jego gotowym go oddać” – odpowiadał. Wiadomość o tym, że Plichta nie cieszy się łaską królewicza, rozniosła się jednak w wojsku, które zaczęło lekceważyć swojego dowódcę. Przykładem tego było puszczenie przez żołnierzy koni samopas w obozie. Konie weszły w szkodę miejscowym, niszcząc wzrastające na polu zboże. Zygmunt Kazanowski kazał strzelać na postrach do koni. Taki sam rozkaz kazał wytrąbić swoim podwładnym Konstanty Plichta. W rezultacie powstał zamęt i chorągwie obydwu dowódców przemieszały się. Piechota chwyciła za muszkiety, a do chaosu dołączały kolejne chorągwie. Najgorszemu zapobiegł ksiądz dominikanin.
Kiedy król, zgodnie z zapowiedzią marszałka dworu, dowiedział się o wszystkim, kazał Marcinowi Kazanowskiemu wyjechać do obozu Żółkiewskiego pod Buszą, a Zygmuntowi i jego synom opuścić dwór Władysława. Dla królewicza był to cios podwójny. Nie tylko usuwano z jego otoczenia bliskich mu ludzi, ale podważano w ten sposób również jego autorytet. (…)
Wobec nacisków na zakończenie wojny do końca roku, wojsko wyruszyło 16 września 1618 r. pod Moskwę, zostawiając niezdobyty Możajsk za sobą.
Na początku października, stojąc z wojskiem w Tuszynie niedaleko stolicy, Władysław dowiedział się od poselstwa rosyjskiego, że jego panowanie jako cara „minuwsze jest to dzieło”.
Szturm w nocy z 10 na 11 października nie pozwolił na zdobycie Moskwy, ale skłonił bojarów do negocjacji. Te, prowadzone przez komisarzy, nie przebiegały zgodnie z oczekiwaniami Władysława. Obawiając się, że jego prawa jako cara moskiewskiego zostaną naruszone, królewicz komisarzom „począł czynić inwektywy, żeśmy oń jak o charta traktowali”. Ostatecznie kończący wojnę pokój w Dywilinie pozostawiał Rzeczypospolitej nabytki terytorialne, a Władysławowi formalnie nienaruszone prawa do carskiego tronu.
Cały artykuł Aleksandra Popielarza pt. „Z dworu królewicza Władysława Wazy” znajduje się na s. 18 „Kuriera WNET” nr 68/2020, gumroad.com.
„Kurier WNET”, „Śląski Kurier WNET” i „Wielkopolski Kurier WNET” są dostępne w jednym wydaniu w całej Polsce w kioskach sieci RUCH, Kolporter i Garmond Press oraz w Empikach.
Wersja elektroniczna aktualnego numeru „Kuriera WNET” jest do nabycia pod adresem gumroad.com. W cenie 4,5 zł otrzymujemy ogólnopolskie wydanie „Kuriera WNET” wraz z wydaniami regionalnymi, czyli 40 stron dobrego czytania dużego (pod każdym względem) formatu. Tyle samo stron w prenumeracie na www.kurierwnet.pl.
Następny numer naszej Gazety Niecodziennej znajdzie się w sprzedaży 12 marca 2020 roku!
Artykuł Aleksandra Popielarza. „Z dworu królewicza Władysława Wazy” na s. 18 „Kuriera WNET”, nr 68/2020, gumroad.com
