Paweł Bobołowicz, Wojciech Pokora
Współpraca: Timur Nahalewski, Piotr Mateusz Bobołowicz
Żołd do dnia 1 sierpnia 1918 roku
Los chorążego Edwarda Baldwina-Ramulta
Wielu z tych, którzy o polską niepodległość walczyli ponad 100 lat temu, nie mogło się nigdy nią cieszyć. Tysiące naszych rodaków zapłaciło za naszą wolność swoim życiem. Miliony zaś pozostały poza granicami Niepodległej. Po wygranych bitwach Polacy wracali na terytorium kontrolowane przez wroga do swoich domów, do swoich bliskich. Jedni sądzili, że ich domy powrócą do Niepodległej. Inni wierzyli, że wracają tylko na chwilę, że zabiorą swoje rodziny i zaraz wyjadą do Ojczyzny. Tak też zapewne sądził chorąży Wojska Polskiego Edward Baldwin-Ramult.
Kolejny dzień siedzimy z Wojtkiem Pokorą w archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. Archiwum, które udostępniło największy zasób tajnych dokumentów sowieckich służb spośród wszystkich postsowieckich państw. Moskwa wciąż w olbrzymiej części uznaje je za ściśle tajne. Przegryzamy się przez tysiące stron rożnych spraw dotyczących naszych Rodaków. Zaczynaliśmy od tematu mordów NKWD we Włodzimierzu Wołyńskim w roku 1939. I chociaż ta sprawa wciąż pozostaje naszym głównym tematem, stale trafiamy na inne polskie wątki. Pomagają nam w tym ukraińscy pracownicy archiwum i historycy. Nasz stolik w czytelni archiwum SBU już tradycyjnie wręcz tonie pod stosami kolejnych spraw. Tym razem szukamy tych najwcześniejszych. Dociekamy, co działo się w Kijowie po wyparciu wojsk Piłsudskiego i Petlury w 1920 roku.
Wojtek trafia na sprawę chłopaka, którego bolszewicy złapali na dworcu w Kijowie. 18-letni Polak raczej nie był typem zaangażowanego patrioty i rewolucjonisty. Do Kijowa oswobodzonego przez Polaków i Ukraińców uciekł w z sowieckiej armii. Ale nie po to, by służyć w wojsku. Pod zmienionym nazwiskiem zajmował się handlem. Niestety nie wycofał się z polskim wojskiem przed bolszewicką nawałą. Złapany przez bolszewików, został oskarżony o dezercję, szpiegostwo i rozstrzelany. Teczka z jego aktami to zaledwie kilkanaście stron. Daleko mu było do bycia szpiegiem, a ciężko też znaleźć w jego sprawie coś, co świadczyłoby o jego bohaterstwie. Prosta osoba w trybach wojny. Sprawa, która jednak obnaża skalę sowieckich represji, bezzasadnych prześladowań i mordów.
Otwieramy kolejną teczkę sygnowaną przez Ogólnoukraińską Czeka (Czriezwyczajnaja komissija po bor’bie s kontrriewolucyjej). Sprawa jest jeszcze starsza, bo z 1919 roku. Ponad 100 stron. Protokoły, dokumenty listy, rysunki. Część w języku rosyjskim, alewieledokumentów jest po polsku, czy wręcz polskich.
Sprawa CzeKa nr 7. Baldwin-Ramult Edward Walerjanowicz. Sprawę rozpoczęto 27 maja 1919 roku. Zakończono 4 czerwca tego samego roku. Po 7 dniach. Na teczce późniejsze pieczątki i numery z sygnaturami KGB. Jedna informuje o inwentaryzacji w 1941 r. Pewnie gdy wywożono akta w obliczu niemieckiej inwazji.
Na początku znajduje się dziennik posiedzenia ukraińskiej CzeKa z 5 czerwca 1919 roku. Ma on formę wydrukowanego arkusza z ozdobnymi napisami i miejscami na daty i inne wpisy.
Oprawa graficzna bardziej przypomina afisz teatralny niż ponury druk organów bezpieczeństwa. Liczba 82 oznacza kolejny numer posiedzenia komisji. Poniżej nazwiska jej członków i tabela z dwiema głównymi rubrykami: „Słuchali” i „Postanowili”. W tej drugiej, wpisana ołówkiem, prosta sentencja przekreślająca dalsze losy Baldwina: „Egzekucji dokonać w ciągu 24 godzin”.
Przeglądamy teczkę, najpierw zatrzymując wzrok na najbardziej charakterystycznych elementach, na tym, co najłatwiej rozczytać. Naszą uwagę zwraca koperta. W środku bilet wizytowy oznaczony cyfrą 7: Edward Baldwin Ramult, Oficer Wojsk Polskich.
W teczce pod numerem 28 znajduje się Wojenna Księga ewidencyjna Chorążego Etapu I Korpusu Wojsk Polskich Baldwin-Ramulta Edwarda, sporządzona 31 maja 1918 roku. To właściwie dla bolszewików mógłby być gotowy akt oskarżenia przeciwko młodemu polskiemu oficerowi.
Według Księgi Baldwin urodził się 13 kwietnia 1897 roku w mińskiej guberni; w innym miejscu figuruje jako data urodzenia rok 1896 i miejsce: Warszawa. Pochodzenie: szlachcic. Wyznanie: rzymski katolik. Student I kursu Wydziału technicznego Moskiewskiego Instytutu Handlowego, ukończył szkołę chorążych piechoty i kurs instruktorów grenadierów i okopowej artylerii. Przebieg służby: od carskiej armii do wojsk polskich. Zarobki: 300 rubli miesięcznie.
W rubryce zatytułowanej „Udział w bitwach i wybitne czyny” zapisano: „Brał udział jako oficer 7 Pułku Strzelców Polskich w walkach z bolszewikami przy zajęciu miasta Bobrujska, przy zajęciu Fortu Wilhelma, Twierdzy Bobrujsk, w potyczkach pod stacją Jasień. Jako oficer II Legii Rycerskiej (w Legii był też Melchior Wańkowicz – przyp. red.) – w bitwie przy zajęciu stacji Osipowicze, w ekspedycjach do Słucka i na Bohuszewicze”. To walki z początku 1918 roku. Każda z tych nazw dla bolszewików oznaczała dotkliwą, hańbiącą porażkę. Polacy rozbili tam bolszewików pomimo ich przewagi liczebnej.
Tak te walki opisywał generał Józef Dowbor-Muśnicki: „Nasze walki w kierunku na Mińsk toczyły się ze zmiennym, choć przeważającem z naszej strony szczęściem. Siły bolszewików ilościowo znacznie przewyższały nasze; mniej więcej, w stosunku 1:20. Naszą przewagą była dobra kawalerja. Po stronie zaś bolszewików była, niegdyś słynna, a wówczas już zdemoralizowana kaukaska dywizja jazdy i około 300 tekińców i osetyńców. Rozumie się, że tym nieszczęsnym »inorodcom« chodziło tylko o to, aby jaknajprędzej dostać się do domu, bolszewicy zaś ich nie puszczali. W takich warunkach ta jedynie dobra kawalerja bolszewicka zupełnie nie miała chęci wygrzebywać kasztanów z ognia dla idei bolszewizmu. Kiedy po pewnem wzmocnieniu i zorganizowaniu się, wszczęliśmy ofensywę na Osipowicze, dokąd były ściągnięte główne siły bolszewików, tekińcy przy pierwszym spotkaniu cofnęli się, szerząc popłoch wśród bolszewickiej armii. Nasz oddział składający się z około 200 ludzi pod dowództwem kapitana Jurkiewicza zadał ogromną i kompletną klęskę bolszewikom, było to pod Osipowiczami w nocy z 18-go na 19-ego lutego. Bolszewicy zostawili w naszym posiadaniu całą swą artylerię, opancerzony pociąg i samochody”.
Jednym z walczących tam oficerów był Edward Baldwin-Ramult. Oficer pozostawał w Bobrujsku co najmniej do połowy 1918 roku. Świadczy o tym potwierdzenie wypłaty żołdu według matrykuli nr 3645 podpisanej przez komendanta Etapu w Bobrujsku. I choć data jest czerwcowa, żołd chorąży otrzymał do 1 sierpnia 1918 roku.
Z innych dokumentów możemy ułożyć jego dalszą historię. Baldwin trafia do Charkowa, gdzie przebywa jego żona Hala. Hala jest albo Ukrainką, albo Rosjanką. W aktach zachowuje się ich domowa korespondencja. Hala w ramach przygotowań do wyjazdu do Warszawy uczy się polskiego. Tam Edward ma zabrać też rodziców i siostrę. Domowa korespondencja z żoną jest dowodem ich wielkiego uczucia i bliskich relacji. Śmieszne wierszyki, rysunki – czasem po polsku, czasem po rosyjsku. Gdzieś lista zakupów, jakiś zapisek o kupowaniu sera i powtarzane słowa: „Twój”, „Twoja”. Hala pisze, że wie, jak Edward lubi, gdy ona „pracuje” nad swoim polskim. Nazywa swojego męża „kochanym słoneczkiem”. W liściku ołówkiem poprawione są błędy, zapewne ręką Edwarda.
I jest też zapis jednego dnia sporządzony na tekturce. Przyklejono na niej kartkę z kalendarza: 27 listopada 1918 roku, etykietę z wina, rachunek z ukraińską pieczęcią i dopisek: „Dnia tego w imię Boże rozpoczynamy z Galką księgę dni żywota naszego”.
Inna kartka zatytułowana jest „Kilka ważnych dat” Ale próżno tam szukać wielkich wydarzeń, raczej to opisy zrozumiałe tylko dla nich dwojga. Jedno z zapisanych zdań brzmi tak: „25 lutego 1919 roku na obiad był bigos, jabłka w mleczku… śledzia wędzonego nie było” i jeszcze wieloznaczny wpis o tym, co działo się pod piecem… Za każdym razem czuć w tym lekkość i humor. Nawet jeśli te daty skrywały coś innego, ważnego, a może i poważnego. Z przesłuchania można wywnioskować, że młodzi żyli w świecie artystów, z korespondencji wyłania się świat sztuki i muzyki.
Z Charkowa Edward i Hala wyjeżdżają do Kijowa. Z późniejszego przesłuchania wiadomo, że ojciec Edwarda umiera w tym czasie na zapalenie płuc. Hala pisze po polsku do Anny siostry Edwarda: „Każdy dzień pracuję nad polskim językiem i Edward mówi że ja bardzo dobrze mówię nie tylko z nim rozmawiam a z innymi i wszyscy rozumieją mnie i ja też. Jak będziemy w Warszawie i spotkamy się z tobą to już będziemy mówić w twoim ojczystym języku”. Hala stwierdza, że jest zadowolona ze swojego życia, tylko brakuje jej muzyki i śpiewu.
W czasie przesłuchania Edward zeznaje, że jego żona jest śpiewaczką i dlatego też chcieli wyjechać do Warszawy.
Edward zostaje aresztowany już w Kijowie. Śledczy zarzucają mu, że utrzymywał kontakty z odeskimi kontrrewolucjonistami. W aktach znajduje się kartka bezładnie ostemplowana pieczątką „Wsierossijski sojuz”. O tę pieczątkę dopytują się śledczy i o korespondencję z kimś z Odessy. Baldwin twierdzi, że nie należy ona do niego. W czasie zeznań stwierdza, że jako kilkunastoletni chłopak podczas nauki w Warszawie należał do PPS, był aresztowany przez carską policję. Przyznaje też, że został zatrzymany również przez petlurowców. Ale zaprzecza, by miał prowadzić jakąś działalność wywrotową, to raczej próba dowiedzenia, że nie mógłby współpracować z „białymi”. Po głównych zeznaniach, następnego dnia prosi o uzupełnienie: „Przy końcu moich zeznań w dniu 3.06 zostałem oskarżony w sposób tak nie oczekiwany i wytrącający mnie z równowagi, że na Wasze pytanie, „czy mam coś jeszcze oświadczyć”, nie mogłem niczego powiedzieć. Teraz jednak chcę uzupełnić swoje zeznania i proszę je wpisać do akt”. Baldwin szczegółowo tłumaczy, jakim absurdem jest zarzut w stosunku do niego o działalność podziemną. Twierdzi, że w żaden sposób nie ukrywał się z tym, kim jest, nie skrywał swojego pochodzenia, że chodził w ubraniach z elementami polskiego munduru. W ten sposób chce udowodnić, że nie prowadził działalności konspiracyjnej.
W aktach znajduje się pismo z datą 6.06.1919, podpisane przez Halę Baldwin, z prośbą o przyspieszenie zakończenia sprawy i zwolnienia z aresztu małżonka, na którego nie znaleziono żadnych
obciążających dowodów. To ostatni element jej korespondencji. I jedyny w aktach napisany przez nią w pełni po rosyjsku.
Zapewne gdy żona chorążego Baldwina pisała te słowa, sowieccy oprawcy wykonali już wyrok. 4 czerwca Inspektor Tajnego Oddziału CzeKa zamknął sprawę, uznając Edwarda Baldwina winnym współpracy z „polskimi białogwardzistami i próby wyjazdu do Polski”.
Z teczki sowieckich służb nie wiemy, jaki był dalszy los rodziny polskiego oficera. 10 miesięcy później do Kijowa wkroczyły sojusznicze wojska Polski i Ukraińskiej Republiki Ludowej. Być może, gdyby aresztowanie nastąpiło później, Baldwin doczekałby się naszych wojsk. Chociaż Sowieci masowo mordowali więźniów przed samym wkroczeniem Polaków i Ukraińców. Później znów mordowali tych, którzy wspierali krótki epizod wolności w Kijowie.
Chociaż w teczce ciężko znaleźć potwierdzenie takiej tezy, ale może chorąży faktycznie na tyłach wroga znalazł się nie tylko dlatego, że chciał zabrać stamtąd rodzinę? W aktach znajduje się instrukcja szkoleniowa dla artylerzystów – Sowieci nawet przetłumaczyli ją na rosyjski. No i po co Baldwin miał przy sobie swoją pełną dokumentację wojskową?…
10 sierpnia 1998 roku Prokuratura Generalna Ukrainy, działając na podstawie Ustawy o rehabilitacji ofiar politycznych represji na Ukrainie stwierdziła, że nie było żadnych dowodów potwierdzających winę Edwarda Baldwina-Ramulta. Baldwin pośmiertnie został zrehabilitowany.
Bobrujsk, o który walczył Baldwin, pozostał poza granicami II RP. To jedno z postanowień traktatu zawartego w Rydze w 1921 roku, kończącego wojnę polsko-bolszewicką. Tragiczne losy mieszkańców tych terenów, pozostawionych bez opieki Ojczyzny, opisał Florian Czarnyszewicz w książce „Nadberezyńcy”.
Nikt nigdy nie dokonał obliczeń, ilu Polaków zostało zamordowanych przez Sowietów od momentu przejęcia przez nich władzy w Rosji w 1917 roku. Miejsca pochówków Polaków mordowanych przez dziesięciolecia na terenie Sowietów bardzo często nadal pozostają nieznane. Dopiero dzięki otwarciu archiwów KGB przez władze niepodległej Ukrainy udaje się ustalić zapomniane imiona polskich bohaterów walczących o Niepodległą. Takich, jak 24 letni chorąży Edward Baldwin-Ramult.
Materiał mógł powstać dzięki pomocy i wsparciu dyrekcji archiwum SBU w Kijowie i projektowi „Archiwa dla mediów” realizowanemu przez Centrum Badania Ruchów Wyzwoleńczych.
Artykuł Pawła Bobołowicza i Wojciecha Pokory pt. „Żołd do dnia 1 sierpnia 1918 roku. Los chorążego Edwarda Baldwina-Ramulta” znajduje się na s. 7 listopadowego „Kuriera WNET” nr 53/2018.
„Kurier WNET”, „Śląski Kurier WNET” i „Wielkopolski Kurier WNET” są dostępne w jednym wydaniu w całej Polsce w kioskach sieci RUCH, Kolporter i Garmond Press oraz w Empikach, a także co sobota na Jarmarkach WNET w Warszawie przy ul. Emilii Plater 29 (na tyłach hotelu Marriott), w godzinach 9–15.
Dzięki prenumeracie na www.kurierwnet.pl otrzymujemy ogólnopolskie wydanie „Kuriera WNET” wraz z wydaniami regionalnymi, czyli 40 stron dobrego czytania dużego (pod każdym względem) formatu w cenie 4,5 zł.
