Od barteru do złotej monety / pierwsza audycja z cyklu audycji ekonomicznych pt. „Czy fortuna kołem się toczy?”

Pieniądz jest towarem powszechnie wykorzystywanym jako środek płatniczy, który rozwiązuje problemy związane z barterem, czyli bezpośrednią wymianą użytecznych towarów i usług.

Jeśli A ma komputer na sprzedaż, a B – samochód, to w jaki sposób dokonają wymiany, skoro A potrzebuje telewizora? Pieniądz umożliwia wymianę pośrednią – sprzedaż produktu nie za produkt, którego potrzebujemy, lecz za inny towar, który następnie wymienimy na ten właściwy.

Na przestrzeni dziejów człowiek korzystał z różnych środków wymiany: zboża w starożytnej Babilonii, miedzi w starożytnym Egipcie, tytoniu w kolonialnej Wirginii, cukru w Indiach Zachodnich, soli w Abisynii, bydła w starożytnej Grecji, gwoździ w Szkocji, paciorków, herbaty, a nawet narzędzi i naczyń.

Pierwsza moneta (stop złota i srebra, czyli spectrum) pojawiła się w VII wieku przed Chr. Z czasem złoto i srebro osiągnęło największą zbywalność, stając się powszechnym środkiem wymiany, czyli pieniądzem .

Monety były na początku bite przez prywatne mennice na zlecenie władcy. Przy większych transakcjach posługiwano się sztabkami. Jednoczesne posługiwanie się monetami od różnych emitentów nie sprawiało większego problemu, ponieważ były wykonane z czystego złota lub srebra i trzeba było jedynie porównać ich wagę, która była najczęściej wskazana na samej monecie.

Wolny rynek eliminował nieuczciwe mennice i dopiero, gdy pojawił się monopol na bicie monet, konkurencja przestała działać i brakowało mechanizmu, który mógłby powstrzymać „psucie monety”, polegające bądź na stopniowym obniżaniu zawartości szlachetnego kruszcu w monecie, bądź na zmniejszaniu jej ciężaru . W wyniku psucia monety zwiększała się liczba monet wyprodukowanych z tej samej ilości kruszcu, co nieuchronnie prowadziło do wzrostu cen, czyli inflacji.

Wraz z rosnącym wykorzystaniem monet w handlu zaczynają powstawać „magazyny pieniędzy”, czyli przyszłe banki. Bezpośrednie posługiwanie się złotem, szczególnie przy znacznych transakcjach, jest nieporęczne i niewygodne. Na rynku pojawia się oferta „składowania złota” . Właściciel przekazuje złoto do magazynu i otrzymuje „kwit magazynowy” , który upoważnia go do żądania w dowolnym momencie, by wydano mu towar. Składowi złota należy się odpowiednia opłata za usługę magazynowania. Dzięki temu w obrocie pojawiają się „kwity magazynowe” pełniąc funkcję substytutów pieniądza . Zaufanie do banków rośnie i pojawiają się kolejne produkty bankowe: rachunki bieżące, będące roszczeniami zapisanymi w księdze handlowej prowadzonej przez bank. Klient wypisuje polecenie, nazwane czekiem, zgodnie z którym bank przekazuje część gotówki z jego rachunku na rzecz innej osoby lub firmy.

Na początku całość zdeponowanego pieniądza pozostawała w skarbcu jako rezerwa na poczet wystawionego za nie kwitu. Banki wprowadziły jednak zasadę „częściowej rezerwy”, która umożliwiła im zarabianie na pożyczaniu pieniędzy, wystawiając kwity, które nie mają pokrycia w złocie.

Gdyby wszyscy klienci zgłosili się do banku równocześnie, przedstawiając swoje kwity i żądając zwrotu zdeponowanych pieniędzy, bank stałby się niewypłacalny. Taka sytuacja jest mało prawdopodobna, tak że głównym negatywnym skutkiem wprowadzenia zasady „częściowej rezerwy” jest inflacja jako konsekwencja zwiększenia podaży pieniądza przez wystawienie kwitów niemających pokrycia w złocie .

Kolejnym elementem, który miał usprawnić działanie systemu pieniężnego, było pojawienie się banków centralnych. „Kwity magazynowe” przekształciły się w banknoty, stając się oficjalnym środkiem płatniczym w danym kraju lub obszarze. Banki prywatne mogły jedynie wydawać potwierdzenia depozytów. Złoto z banków prywatnych trafiło do skarbca banku centralnego, a ludzie w zamian dostali banknoty banku centralnego i przestali korzystać ze złotych monet, chociaż monety były nadal gromadzone jako ochrona posiadanego majątku przed jego utratą oraz przed zmniejszeniem siły nabywczej posiadanych pieniędzy w związku z inflacją.


Projekt „Pieniądz – historia i teraźniejszość. Zarządzanie finansami – zagrożenia i szanse” – realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej.