Piotr Sutowicz
O sensowności historii
Rzymskość, łacińskość i co dalej
Cywilizacja to, według Feliksa Konecznego, metoda ustroju życia zbiorowego. Definicja ta jest z jednej strony ścisła, z drugiej może się prosić o szerszy opis. Polski historiozof, twórca nauki o cywilizacjach, na bazie powyższej króciutkiej konstatacji wykonał wielką pracę, tworząc szeroką wizję filozofii dziejów, a szczególnie ścierania się cywilizacji. Oczywiście, nic nie jest wieczne. Koneczny pisał swe książki i artykuły w pierwszej połowie XX wieku w oparciu o dostępny sobie warsztat i własną wiedzę obarczoną również ograniczeniami. Ważny jest też kontekst czasów, w których żył i suma doświadczeń osobistych, od których trudno jest abstrahować. Na pewno jego konkretne poglądy można i należy weryfikować, wszakże metodologia przez niego przyjmowana wydaje się być interesująca i warto po nią sięgać.
Rzeczywistość obecna wskazuje na to, że założenie Konecznego co do ścierania się różnych cywilizacji zupełnie nie straciło na aktualności, a kolejne obserwacje tego, co się dzieje, nawet niekoniecznie pogłębione kto wie jak skrupulatną analizą socjologiczną, w całej rozciągłości zdają się potwierdzać jego tezy.
Cywilizacje jako zrzeszenia były, są i chyba będą, a ponieważ opierają się na odmiennych wizjach człowieka i świata, nieustannie się wzajemnie zwalczają.
Pod tym kątem warto spoglądać też w przeszłość. Z drugiej strony, nawet abstrahując od Konecznego, można szukać w historii odpowiedzi na pytanie, czy czasy, w których żyjemy, są całkowicie oryginalne, czy też może niektóre z naszych problemów już miały miejsce. Osobiście uważam, że przysłowie mówiące, iż „historia jest nauczycielką życia”, nie jest tylko mądrością ludową używaną w sytuacji, kiedy komuś braknie języka w gębie, lecz pewną prawdą świadczącą o tym, że przyszłość i przeszłość bywają głęboko powiązane.
Ostatni Rzymianie
Państwo Rzymian dla naszej rzeczywistości jest o tyle istotne, że w jego ramach dokonały się podstawowe procesy skutkujące powstaniem cywilizacji łacińskiej, której jesteśmy dziedzicami. Wspominany Koneczny, określając cywilizacyjne dziedzictwo Rzymu tym mianem, nie był oryginalny. Co do łacińskości Europy postrzymskiej panuje dość powszechna zgoda. Niejedyny to przypadek, kiedy dziedzictwo kulturowe przeżywa niezależnie od bytu politycznego, z którego wyrasta. Pytanie, jakie można by przy okazji postawić, brzmi: czy Rzym mógł przetrwać jako państwo, uniwersalizując się i nadając określone ramy przyszłej Europie, z zachowaniem jakoś tam przetworzonych własnych struktur? Odpowiedź wprost pewnie jest niemożliwa. Osobiście myślę, że tak się stać nie mogło, a w każdym razie trudno mi sobie to wyobrazić. Takimi możliwościami można zabawić się przy tworzeniu fantastycznych wizji alternatywnej przyszłości. Rzym upadł, ale wcześniej pomógł okrzepnąć chrześcijaństwu. Z jego gruzów wyłoniła się średniowieczna Europa, która, co ciekawe, przez najbliższe milenium wciąż marzyła o tym, by być Rzymem. Zastanawiając się nad upadkiem tego ambitnego uniwersum, warto przyjrzeć się jego ostatnim tchnieniom.
Przy okazji rodzi się ciekawe pytanie: kto był tym ostatnim, po kim już nie można mówić o antycznym Rzymie?
Teodor Parnicki jeszcze przed II wojną światową napisał powieść pt.: Aecjusz, ostatni Rzymianin, która była początkiem jego literackiej kariery, a po wojnie uzupełnił ją książką Śmierć Aecjusza. Tytułowym bohaterem obu uczynił Aecjusza Flawiusza, zamordowanego przez cesarza Walentyniana III w 453 roku wodza rzymskiego, ostatniego przywódcę, który z pozytywnym skutkiem walczył o całość zachodniej części cesarstwa, a właściwie powstrzymywał procesy jego rozkładu. Oczywiście powieści Parnickiego są fikcją literacką, a nie dziełem historycznym, niemniej warto się na chwilę nad nimi pochylić, a najlepiej przeczytać, co szczególnie w odniesieniu do drugiej z rzeczonych pozycji nie jest zadaniem łatwym.
Jako czytelnicy wiemy, czym ta historia się skończy. Jej realni bohaterowie nie mieli tego przywileju. Imperium wielu z nich wydawało się rzeczywistością wieczną, można powiedzieć – boską. Wolno zaryzykować twierdzenie, że dla opinii publicznej było ono zwieńczeniem i końcem historii. Co prawda, większość elit przyjęła już chrześcijaństwo, lecz część wierzyła jeszcze w starych bogów. Społeczeństwo schyłkowego Rzymu miało problemy, które wydawały się ważniejsze niż nadchodzący koniec. Poczucie pewności wynikało również z tego, że nawet wielu ludzi „zewnętrznych”, zwanych barbarzyńcami, również zainspirowało się w jakiś sposób ideą rzymskości. Zresztą, skoro później nawiązywali do niej władcy i elity Europy feudalnej, tu należy upatrywać jedynie początku tego procesu. Rzeczywistość ostatniego Rzymianina przeplatała się z nowym sposobem patrzenia na to dziedzictwo. W swej książce Parnicki, sam zmagający się ze swoją tożsamością, podkreśla, iż wspomniany Aecjusz wcale takim oczywistym Rzymianinem nie był.
Symbole
Dla schyłku Rzymu ważne były elementy symboliczne. Elitom zmierzchającego, co wiemy my, imperium obojętne było, kim był żołnierz walczący w legionach, byle był… Rzymianinem, tzn., by szedł pod znakami świadczącymi o tym, że nim jest.
Do pewnego momentu takie stawianie sprawy poparte siłą pieniądza zdawało egzamin. Z czasem jednak struktura, która kompletnie murszała, stawała się nieatrakcyjna, by w jej ramach żyć, a co dopiero umierać. Można było być rzymskim żołnierzem w rzymskim państwie, ale kiedy to ostatnie stawało się tylko i wyłącznie depozytariuszem znaku, to lojalność, która często sprowadzała się do walki z własnymi rodakami, przejawiającymi do tegoż znaku stosunek ambiwalentny, stawała się dla legionisty problematyczna. Symbol musi coś ze sobą nieść, najlepiej, by wiązał się z poczuciem tożsamości. Jeżeli nie kryje się za nim zrozumiała idea sensownie realizowana, to na pewno nie warto jej służyć.
Na terytorium zachodniego cesarstwa szybko zaczynała się tworzyć nowa rzeczywistość. Goci, Wandalowie, Frankowie i inni mieli coraz mniej sentymentów wobec imperium, a to ostatnie coraz mniej wiedziało, co jest jego celem. Kolejne wojny dopełniły dzieła. Większość wydarzeń politycznych, kładących kres temu bytowi, wydarzyła się w wieku V, ale ich korzeni należy szukać w stuleciach wcześniejszych.
Basen Morza Śródziemnego stał się areną, na której rozgrywały się ostatnie akty tej tragedii. Rzym padł, ale, jak już wspomniałem, mimo wszystko miał w sobie to coś, co kazało się do niego odwoływać kolejnym pokoleniom. Zresztą, żeby być na polu historii ścisłym, cesarstwo w swym wschodnim odłamie istniało jeszcze długo, chyląc się do upadku i podnosząc na zmianę. W swej kulturze stawało się coraz wyraźniej greckie, lecz werbalnie było ono „rzymskim”. Cywilizacja, którą wytworzyło, w typologii wymienionego na początku historiozofa otrzymała miano bizantyjskiej i, tak jak jej zachodnia, łacińska rywalka, przetrwała upadek polityczny tworzącego ją organizmu politycznego. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że Europa stała się przedmiotem ścierania się obydwu metod i stan ten trwa po dziś dzień, chociaż obydwie nie reprezentują wszystkich możliwych cech „ustrojów życia zbiorowego”, pretendujących do europejskiego rządu dusz.
W sferze symbolicznej dzieje Bizancjum nie zamknęły się całkowicie wraz ze zdobyciem Konstantynopola przez Sułtana Mehmeda II, bowiem tenże ogłosił się cesarzem Rzymu, a tytuł ten był używany przez władców osmańskich do czasów powstania Republiki Tureckiej. Dla Europejczyka może to wydawać się jedynie pustym, uzurpatorskim gestem, natomiast tureccy posiadacze Konstantynopola mogli mieć w tej kwestii inne zdanie, uważając się za pełnoprawnych dziedziców cesarstwa. W każdym razie Morze Śródziemne w ciągu kilkunastu stuleci widziało różne zjawiska, których koniec wcale nie był dla współczesnych taki oczywisty.
W walce o rzymskie dziedzictwo chwilowo wygrali chrześcijańscy i łacińscy pretendenci, którzy po kilkuset latach sięgnęli nawet po polityczne panowanie w całym właściwie jego basenie, jednak obecnie te czasy mamy już za sobą, a historia zatoczyła pewne koło.
Kto będzie ostatnim łacinnikiem?
Termin „łacinnik” oznaczał w średniowieczu kogoś, kto podlegał władzy papieża, w odróżnieniu od podporządkowanych władzy patriarchy w Konstantynopolu prawosławnych. Warto na niego spojrzeć w kontekście teorii (a właściwie praktyki) ścierania się cywilizacji szerzej, jako na kogoś, kto uznaje łaciński sposób pojmowania prawdy, dobra i piękna. W ogóle – czy grozi nam sytuacja, w której cywilizacja wytworzona na gruzach Rzymu upadnie pod ciosami obcych zrzeszeń? Pytanie takie zawsze będzie retoryczne, albowiem trwanie każdej rzeczywistości społecznej bywa zagrożone. Można jedynie pytać o jego stopień.
Być może nadszedł czas, kiedy powinniśmy zacząć szukać analogii pomiędzy procesem upadku Rzymu a dzisiejszą kondycją Europy.
Samo poszukiwanie oczywiście cywilizacji nie uratuje, lecz, tak jak w wypadku chorego prawidłowa diagnoza pozwala na podjęcie skutecznego leczenia, tak i tu wychwytywanie procesów może być początkiem pozytywnych działań. Jeśli ich nie podejmiemy, pytanie postawione powyżej w czasie przyszłym ktoś za tysiąc lat będzie rozpatrywał w przeszłym.
Morze Śródziemne, które stało się od jakiegoś czasu arterią komunikacyjną dla mas ludzkich, a niekiedy też świadkiem tragedii poszczególnych osób, to tylko jeden element układanki. Ludzie przybywający drogą morską do Europy mają kilka ważnych z naszego punktu widzenia cech odróżniających ich od nas. Niektóre, wbrew pozorom, mogą być drugorzędne, inne nie.
Rasa – nie stanowi problemu. Dopóki Rzym był twórczy w dziedzinie kultury, pytanie o rasę wśród jego elit nie miało znaczenia, ważne było, czy ktoś przyjmuje rzymskość, czy nie. Oczywiście, jeśli obcych także rasowo ludzi jest zbyt wielu, pytanie przenosimy na inny grunt.
Religia – obowiązkiem chrześcijanina jest nawracanie ludzi, którzy Chrystusa nie znają. Gorliwi chrześcijanie, nie bojący się ginąć na arenach, nawrócili Imperium Rzymskie. Jeżeli jednak ich braknie, to kwestię oblicza religijnego kontynentu mamy z głowy. Pomijając nawet eschatologiczny aspekt tej kwestii, który sprowadza się do pytania, z czym staniemy przed obliczem Stwórcy w dniu Sądu, musimy rozważyć kwestię kolejną.
Cywilizacja – czy muzułmanie mogą przyjąć cywilizację łacińską? Wbrew pozorom Koneczny brał pod uwagę taką możliwość. Na potrzeby akademickie możemy nawet potraktować taką tezę jako prawdopodobną w określonych okolicznościach, tyle że nic nie wskazuje na jej realizację. Hedonistyczna Europa mająca ogromne problemy z tożsamością, od długiego czasu spychająca swą łacińską tradycję na drugi plan, nie jest jej nośnikiem, a więc odpowiedź jest w miarę oczywista.
Wszystko to jest dość pesymistyczne. Współczesna Europa podobnie jak schyłkowy Rzym weszła w etap pustych znaków i wydaje jej się, że wystarczą one, by zapewnić sobie wiecznotrwałość cywilizacji.
Historia jednak, będąca nauką o człowieku w czasie i przestrzeni, nie skończy się, póki przedmiot jej zainteresowania żyje na ziemi i jeszcze czegoś chce od otaczającego go świata.
Być może naszą Europę można jeszcze uratować. Ale trzeba rozważać też okoliczności, w których tego się zrobić nie da. Wtedy trzeba mieć jakiś inny plan. Być może w historii znajdzie się jakaś inspiracja także i na taką okoliczność.
Artykuł Piotra Sutowicza pt. „O sensowności historii” znajduje się na s. 16 październikowego „Kuriera WNET” nr 52/2018, wnet.webbook.pl.
„Kurier WNET”, „Śląski Kurier WNET” i „Wielkopolski Kurier WNET” są dostępne w jednym wydaniu w całej Polsce w kioskach sieci RUCH, Kolporter i Garmond Press oraz w Empikach, a także co sobota na Jarmarkach WNET w Warszawie przy ul. Emilii Plater 29 (na tyłach hotelu Marriott), w godzinach 9–15.
Wersja elektroniczna „Kuriera WNET” jest do nabycia pod adresem wnet.webbook.pl. W cenie 4,5 zł otrzymujemy ogólnopolskie wydanie „Kuriera WNET” wraz z wydaniami regionalnymi, czyli 40 stron dobrego czytania dużego (pod każdym względem) formatu. Tyle samo stron w prenumeracie na www.kurierwnet.pl.
